نمادشناسی نقش مرغابی‌سانان در آثار هنری ایران

Abstract

هنر ایرانی بازتاب نمادین و رمزگونۀ واقعیات و حقایق است. فرهنگ اسطوره‌ای-نمادین ایران با طبیعت و عناصر زمینی و آسمانی آن پیوند تنگاتنگ دارد. از دیرباز شرایط زندگی کشاورزی در مرز و بوم ایران موجب وابستگی مردم به آب و در نتیجه تکریم این عنصر مقدس بوده است. حضور عناصر مرتبط با آّب، مانند گیاه و پرنده، و به‌ویژه مرغابی، در ادوار مختلف تاریخ هنر ایران حاکی از پررنگ‌بودن باورهای مبتنی‌بر طبیعت نزد ایرانیان است از آنجا که نقش این پرنده در دوران ساسانی و اوج آناهیتاپرستی به‌وضوح در هنرها جلوه‌گر شده است می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که مرغابی نمادی از آناهیتا، ایزدبانوی باروری، و آّب‌های پاک باشد. از سوی دیگر، با توجه به گذشته‌های دورتر، مرغابی می‌تواند به‌منزلۀ پرنده‌ای نقش شده باشد که در نی‌زارهای ایران فراوان بوده و پرندۀ بومی منطقه محسوب می‌شده است. نقش مرغابی بر ظروف و اشیا در هنرهای تزئینی و کاربردی ایرانیان دیده می‌شود و تداوم آن در هنر دوران اسلامی تا عصر صفویه نیز مشهود است. این نقش در تاریخ بارها تکرار شده است، اما چندان به چرایی حضور مداوم آن توجه نشده است. <br />در این مقاله سعی شده است با نگاهی اجمالی، ضمن شناسایی نقش مرغابی در هر دوره، به این سؤال پاسخ داده شود که معانی و فرم نقش مرغابی در هنر مردم ایران از دوران باستان تا دوران اسلامی چه تغییراتی کرده است. <br />این پژوهش از نوع نظری و اکتشافی، و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و الکترونیکی‌ای است که تصاویر تکرارشدۀ مرغابی‌سانان را در هنرهای تزئینی و کاربردی ادوار گوناگون تاریخی شامل می‌شود. <br />به‌نظر می‌رسد هنرمندان در ابتدا دیدی واقع‌گرا به مرغابی‌سانان داشته‌اند و آنچه در محیط خود مشاهده می‌کرده‌اند را به‌تصویر می‌کشیده‌اند و به‌مرور زمان نقش مرغابی به‌صورت نمادین درآمده و دارای بار معنوی و سلطنتی شده است تا آنجا که در اوج این فرایند مرغابی به‌صورت نمادی ایزدی نقش شده است. در نهایت با گذشت زمان و تحول باورهای مردمان به نقشی صرفاً تزئینی افول می‌کند.