نشانه‌های مهر در نقوش قالی ایران

Abstract

امروزه محققینِ علاقمندی، نشانه‌ها و ردپاهایی از کیش مهر را با گذشت چند هزارۀ از آن در میان بازمانده‌هایی از دنبالة فرهنگ و تمدن ایرانی جستجو می‌کنند. علاوه بر اسناد مکتوب و تاریخ‌دار که به یقین دلالتی بس متقن بر استنباط‌ها و نتیجه‌گیری‌هاست، عناصر و بقایایی به صورت غیر مستقیم نشانه‌ای از ماندگاری مهر باقی گذارده‌اند. نقش زبان خاموشی که می‌توانسته مُهر مِهر را بر پیشانی تاریخ ایران حک کرده باشد؛ زبان الگوییِ پیدا و نهانی است که در حوزه‌های متفاوت علم برای رمزگشایی آن، بازخوردهای متفاوتی وجود دارد.<br />در این مجال سعی بر آن است تا رد آیین مهر و عناصر وابسته به آن را در ایران از طریق نقش در فرش دنبال کنیم. بدیهی است که برای بررسی مطلبی بدین پایه شگفت و قدیمی توجیحات محکمی نیاز است. ایران با گستردگی و تنوع فراوان قومی، باورها، رسوم و آیین‌های گوناگونی را در خود جای داده. پس مورد احترام قرار داشتن مهر نزد قومیت‌های مختلف در زمان‌های قدیم، اهمیت مهرورزی در نقاط مختلف ایران را نشان می‌دهد. با اینکه آیین مهر در ایران فراگیر شده لیکن رد آن در گذرگاه خطة شمال‌غرب به جنوب غرب ایران بارزتر است. در عین حال نقوش فرش این رگه را در حوزة شمال شرق تا جنوب شرقی ایران نیز به تصویر کشیدند. اسناد تاریخی بازمانده از قدمت زمانی مهر در هزارة دوم پیش از میلاد می‌گویند. بیشترین دوام این آیین تا پایان دوران امپراطوری‌های ایران باستان با اوج در اولین سلسله بوده هرچند مظاهر آن تا به امروز حتی در بی‌خبری از ریشه‌ها نزد عوام بر جای مانده است. یک راه پیدا کردن ریشه‌های تصویری مهر در قالی ایرانی، پیدا کردن تبار قومیت‌هاست که به شناخت باورهای آنان می‌انجامد. چون نقش می‌تواند باورها را در خود جمع آورد. باید در نظر داشت که نقش به آسانی قابلیت جابجایی و انتقال دارد. مطالعات کتابخانه‌ای و تجارب میدانی برای توصیف این ارتباط به کار گرفته شدند تا نقوش مرتبط شناخته و معرفی شوند