بررسی تطبیقی مفاهیم باغ ایرانی در دو سرزمین ایران و هند

Abstract

باغ ایرانی را می‌توان یکی از بزرگترین دستاوردهای فرهنگ و تمدن ایرانی به شمار آورد که در طول سالیان متمادی نمایندة نوع نگاه انسان ایرانی به جهان پیرامون بوده و بخشی از هستی‌شناسی او را شکل داده است." باغ ایرانی محصول اصیل تعامل ذهن و زندگی ایرانیان در محیط طبیعی آنان است" (منصوری، 1384). ادراک انسان ایرانی از باغ، ادراک او از طبیعت و حاوی سلیقة زیبایی‌شناسانه وی نسبت به عناصر این جهان و مفاهیم آنهاست. تعاملات فرهنگی و سیاسی حاکم بر جوامع بشری باعث شده است این محصول بی‌بدیل از قرن‌ها پیش مورد توجه حاکمان، هنرمندان و اهل ذوق در دیگر تمدن‌ها قرار گیرد. از این‌رو می‌توان سطوح مختلفی از تأثیرات این شیوه از باغسازی را در هنر باغسازی و منظره‌پردازی اقوام و تمدن‌های مختلف جهان شاهد بود. "با مناقشات فرزندان تیمور، حکومت تیموریان در ایران دچار زوال شد، اما نوادگان تیمور و فرزندانش¹، دولتى جدید در هندوستان تشکیل دادند که اروپاییان آن را مغول کبیر نامیدند" (انصاری، 1389). تیمور و جانشینان او علاقة زیادی به باغ ایرانی داشتند و وجود باغ‌های سمرقند گواهی بر این مدعاست. لذا پس از تسلط گورکانیان بر شبه قاره هند، باغ ایرانی به عنوان محصولی کامل همراه با حاکمان جدید وارد سرزمین هندوستان شد. حال با پذیرش این امر که باغ، پدیده‌ای آمیخته از طبیعت و فرهنگ است، این مسئله مطرح می‌شود که وجود تفاوت‌های اساسی میان میزبان جدید و پیشین در مؤلفه‌هایی همچون جهان‌بینی، فرهنگ، هنر و به‌خصوص اقلیم، باعث ایجاد تغییراتی در مفهوم باغ ایرانی شده و اصولاً میزبان جدید، ادراک متفاوتی نسبت به کل باغ ایرانی و اجزا و عناصر آن داشته است. سفر پژوهشی به هندوستان فرصتی را فراهم آورد تا پژوهشگران در مواجهه بی‌واسطه و برداشت‌های میدانی خود، وجوه مختلف باغ ایرانی ساخته‌شده در زمینه متفاوت هند را مورد بررسی قرار داده و دامنه تغییرات به‌وجودآمده در مفاهیم و شکل باغ را در مقایسه‌ای تطبیقی با نمونه‌های داخلی مورد ارزیابی قرار دهند. بر این اساس مصادیقی از باغ‌های ایرانی موجود در هند و عناصر سازندة آنها در یک رشته پژوهش‌های موازی و جداگانه مورد بررسی قرار گرفت تا در نتیجة آنها، تفکر و ادراک جدید از باغ مورد شناسایی قرار گیرد. نتایج به‌دست‌آمده میدانی از پژوهش‌های اولیه باعث شکل‌گیری یک فرضیه کلی شد که براساس آن نگرش کلی به باغ ایرانی در هند، آن را نه یک منظره‌پردازی طبیعت‌گرایانه، بلکه یک فضاسازی معمارانه تلقی می‌کند که زمینة نامنظم هند را نظم می‌بخشد و ساماندهی می‌کند. در ادامه و پس از تکمیل پژوهش‌ها که با استناد به منابع مکتوب همراه شده است، نتایج حاصله تحت یک نگاه واحد مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد تا ابعاد روشن‌تری از "تغییر مفاهیم باغ ایرانی در زمینه هندوستان" به دست آید.