بررسی عناصر نمادین در نگارگری ایران

Abstract

به رغم گسست‌های تاریخی و نفوذ فرهنگ‌های بیگانه، تحولات نگارگری ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات صوری و مضمونی فراوانی در آثار دوره‌های مختلف مشاهده می‌شود. نمادگرایی به عنوان یکی از ابزارهای بیان تصویری و انتقال مفاهیم، آثار زیادی از نگارگری ایرانی را در صورت و معنا به هم نزدیک کرده است. بنابراین، بررسی عناصر نمادین و نمادشناسی در نگارگری ایران، با توجه به جایگاه نمادها و چگونگی کاربرد آنها در دوره‌های مختلف قابل ملاحظه است. در این نوشتار بررسی انواع عناصر نمادین براساس طبقه‌بندی نمادهای هندسی، تلفیقی و طبیعی، روند شناخت عمیق تری را از عملکرد عناصر و نمادگرایی در آثار نگارگری ایران فراهم ساخته است. عناصر نمادین به عنوان نماینده‌هایی از مفاهیم والا و دور از دسترس، در نگارگری ایران جلوه‌های بارز و چشمگیری دارد و اغلب به صور گوناگون، رشته‌های ارتباطی خود را با واقعیت ملموس حفظ کرده است. هنرمند ایرانی در فضایی نمادین به آفرینش می‌پردازد؛ بر این اساس، گاهی به شیوة کاملاً مجرد و انتزاعی، گاه ملهم از واقعیت و گاهی با اغراق در ویژگی‌های واقعی و زمانی با ترکیب ویژگی‌های مختلف، نقوش خاصی را با عملکردهای متفاوت به منصة ظهور رسانده است؛ که در فضای نگاره‌ها با چیدمان‌های نمادین، پیوند و ارتباط با معناها و مفاهیم نامحسوس را فراهم ساخته‌اند. در واقع، نگارگر ایرانی با بهره‌گرفتن از بستر ارزشمند شعر و ادب فارسی و همچنین مفاهیم عمیق حکمت ایرانی و عرفان اسلامی، نه در پی بازنمایی طبیعت ملموس، بلکه به فرانمایی جلوه‌های نمادین پرداخته است. با بررسی طبقه‌بندی نمادها در این نوشتار می‌توان به این نتیجه اذعان داشت که ابداع و استفاده از عناصر نمادین در دوره‌های مختلف نگارگری ایران، صورت مستقلی نداشته بلکه روند تکاملی را در صورت و محتوا طی کرده است.