مَتاعِ پرسپکتیو: زمینه‌ی اقتصادی پیدایش پرسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی

Abstract

از اواسط دورة صفوی با اوج گرفتن مراودات تجاری و فرهنگی ایران با غرب، تحولی اساسی در شیوة نمایش «فضا» در نقاشی ایرانی پدیدار گشت. از این زمان «پرسپکتیو» به شیوه‌‌هایی گوناگون در نقاشی ایرانی به کار بسته شد که تا دوران معاصر تأثیری عمیق بر فضای نقاشی ایرانی داشت. خاستگاه تاریخی این تکنیک رنسانس اروپایی بود، بنابراین ورود این تکنیک به نقاشی ایرانی می تواند تصویرگر نخستین بارقه‌های تأثیرات غربِ مدرن بر نقاشی ایرانی باشد. پژهشگران کمتر به فرایند «مدرن شدن» نقاشی ایرانی از اواسط عهد صفوی توجه کرده‌اند و اغلب پژوهش ها متوجه سبک سنتی نگارگری ایرانی بوده است. مسئلة این مقاله «چگونگی پذیرش تکنیک پرپسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی» است. برخی صاحب‌نظران به وجود زمینه‌ای اقتصادی در انقلاب علمی و فرهنگی رنسانس‌ قائل هستند. از این منظر پیدایش این تکنیک در نقاشی نیز وابسته به آغازین مراحلِ رشدِ شیوة تولید سرمایه‌داری است. هدف این مقاله تفسیر شکل ویژة کاربست این تکنیک در نقاشی متأخر صفوی در پیوند با زمینة اقتصادی آن دوران است. این تفسیر رویکردی «اقتصادی» دارد و بر اساس روش «همتایی‌» انجام شده است. این روش در پی تشخصی گونه‌ای شباهت ساختاری میان صورت‌بندیِ زیربنایی اقتصادی و اشکالِ روبنایی فرهنگی و هنری در هر دوران است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تکنیکِ پرسپکتیو در نقاشی متأخر صفوی به نحوی ناقص و منطقه‌ای اجرا ‌شده‌است و نقاشان ایرانی «خواستی» برای کاربست دقیق و فراگیر آن بر فضای آثارشان نداشتند. در زمینة اقتصادی نیز در همین زمان به‌دنبالِ تمرکزگرایی قدرت در حکومت صفوی (مخصوصاً از زمان شاه عباس) و انحصاری‌تر شدن «اقتصاد» شرایط برای به ظهور کارگران آزاد و تجار مستقل به عنوان ملزومات مناسبات تولیدی سرمایه‌داری فراهم نشد. بنابراین فرهنگ «کمی‌باور» مبتنی بر آن شیوة تولید نیز امکان رشد نیافت. علی‌رغم آشنایی و نیاز دستگاه حکومت صفوی به کالاهای تکنولوژیکِ غرب، «شیوة تولید» این کالاها دراین زمان نتوانست در اقتصاد ایران ریشه بدواند. نتایج این پزوهش حاکی از آن است که کاربست تکنیک پرسپکتیو در نقاشی ایرانی به صورت ساختاری مشابه نحوة ورود و مصرف این کالا‌های تکنولوژیک است. یعنی نگاه پرسپکتیوی در نقاشی ایرانی نتوانست «درونی» و «فراگیر» شود. اگر «پرسپکتیو» در نقاشی رنسانس نمادی از اقتصاد سرمایه‌داری در مرحله‌ای خاص از رشد آن باشد؛ این تکنیک در نقاشی ایرانی تنها «بازنمائی» آن نماد است. بازنمائی نمادی که با زمینة اقتصادی خود پیوندی ندارد. در این زمینه کاربست پرسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی را می‌توان گونه‌ای «بازنمائی مضاعف» تعبیر کرد.