تبیین نظام هندسی چپیره گنبد سرخ مراغه در قیاس با الگوی رایج چپیره­‌های سلجوقی

Abstract

گنبد سرخ مراغه یکی از بناهای معروف قرن ششم هجری است که در حوزه مطالعات معماری دوره­ سلجوقی، کمابیش به ‌عنوان نمونه‌­ای واضح از ویژگی‌های سبکی معماری این دوره، موردتوجه قرار گرفته است. تجلی احسن شاخصه­‌هایی چون آجرکاری‌ها و کتیبه‌­های کوفی در کنار سایر وجوه شناخته ‌شده‌ دیگر، در انطباق و هم‌خوانی با نمونه‌­های مشابه هم‌عصر، همواره این بنا را نزد محققین، در شمار یکی از شاخص‌ترین مصادیق معماری دوره­‌ سلجوقی قرار داده است. در عین تمامی این تشابهات و همخوانی‌­ها، آنچه که به عنوان مسئله‌ این پژوهش، این بنا را متمایز می‌کند، فرم هندسی منطقه­ انتقال (چپیره) آن است که سوای برخی از جزییات، در فرم کلی­­اش طرحی نو و ساختاری متفاوت را، در قیاس با معاصرینش ارایه کرده است. هدف این نوشتار بیش از هر چیز، تبیین ماهیت منطقه­‌ انتقال گنبد سرخ در قالب یک «نظام هندسی منتج به دایره» است. به‌این‌ترتیب که؛ با مدنظر قرار دادن هندسه به‌عنوان جان‌مایه و ماهیت اصلی منطقه­‌ انتقال مربع به دایره، ساختار چپیره­ گنبد سرخ را از این منظر، در قیاس با الگوی رایج چپیره‌های سلجوقی، مطالعه می‌کند. ویژگی‌های بارز سلجوقی بنا و به‌ویژه کیفیت درخشان تزیینات آجری، عملاً وجوه دیگر معماری، ازجمله چپیره‌ آن را، در مطالعات انجام شده، تحت‌الشعاع قرار داده است. از طرفی، در نگاهی کلی‌تر، مطالعات انجام شده در مورد منطقه انتقال نیز بیشتر مبین ویژگی‌های شکلی، سبکی و یا سازه ای در نحوه پیش نشستن گوشه‌ها (گوشه سازی‌ها) بوده‌اند و محتوای کلی آن، از منظر هندسه ودر قالب یک نظام هندسی را کمتر می‌توان یافت. در این رویکرد، یافته‌های حاصل از تحقیقات میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای، در قیاس و استنتاج با الگوها و نمونه‌‌­های هم‌عصر، طی روندی تحلیلی تاریخی، ارزیابی می‌شوند. سرانجام، نتایج این پژوهش، مبین جایگاه و اهمیت دانش هندسه در شکل‌گیری الگویی بدیع از نظام هندسی مذکور در چپیره گنبد سرخ مراغه است که راه‌حلی متفاوت از سنت رایج سلجوقی را در دست‌یابی به شانزده ضلعی منتظم زیر گنبد ارایه می‌دهد.