گونه‌شناسی مسجد-مدرسه‌های ایران، بر‌اساس شیوه دسترسی

Abstract

حکومت‌های مذهبی در ایران به‌منظور آموزش امور دینی و مذهبی در فضایی مذهبی، به کمک زمینه فراهم شده به‌وسیله مسجد-آرامگاه‌ها و مسجد-خانقاه‌ها، دست به ساخت کالبدی جدید به نام مسجد-مدرسه زده‌اند. نحوه شکل‌گیری این کالبد خاص و خصوصیات آن مورد مطالعات متعددی قرار گرفته است، با این وجود به نظر می‌رسد این کالبد هنوز آموزه‌های بسیاری برای معماری معاصر ایران داشته باشد.<br />در مقاله شیوه‌های قابل استفاده برای گونه‌بندی بررسی ‌‌شده و شیوه تفسیری برای گونه‌بندی مناسب تشخیص داده شد. بر این اساس کالبد و ساختار مسجد-مدرسه‌ها مطالعه شده و سعی ‌‌شد گونه‌بندی مناسبی بر‌اساس نحوه قرارگیری و ارتباط بین دو فضای آموزشی و نیایشی برای این فضای عبادی ـ آموزشی پیشنهاد ‌شود. پژوهش حاضر بر‌اساس نتایج به دست آمده این نوع کالبد معماری را به سه گروه کلی تقسیم و گونه‌بندی می‌کند. در این تحقیق از روش تحقیق توصیفی، تاریخی- تحلیلی استفاده شده و اطلاعات مورد نیاز از طریق منابع مکتوب و کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی جمع‌آوری ‌‌شده است.<br />مسجد-مدرسه‌های گونه اول، در منطقه مرکزی ایران -شامل اصفهان، کاشان و یزد- و با نگاه ریزبینانه به شریعت اسلامی، بر‌اساس جدایی فضای نیایشی و آموزشی ساخته می‌شده‌اند. مساجد گونه دوم ساده‌تر و مختصرتر هستند و با گستردگی جغرافیایی وسیع، در موقعیت‌هایی با حساسیت سیاسی و اجتماعی پایین‌تر طراحی و اجرا می‌شده‌اند. گونه سوم از دو گونه دیگر متأخرتر بوده و ترکیب کامل مسجد و مدرسه در آن کاملاً پذیرفته شده است. این گونه در تهران و در دوره قاجار بسیار مورد توجه قرار گرفته و مساجد آن تا حدی متأثر از مسجد-مدرسه مروی هستند.<br />بررسی ارتباطات موجود میان زمان و مکان و ساختار مسجد-مدرسه‌ها نشانگر تأثیر اعتقادات و حساسیت‌های مذهبی، میزان هزینه و فضای در نظر گرفته شده برای بنا و پیروی از شیوه ساخت مسجد-مدرسه‌های مشهور در شیوه ساخت مسجد-مدرسه‌هاست.<br />