بسترهای شکل‌گیری و ویژگی‌های منظر مثمر در باغ ایرانی

Abstract

هدف این پژوهش کنکاش ابعاد و ظرایف منظر مثمر و جایگاه آن در باغ‌های ایرانی است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای و مصاحبه، به همراه مطالعات میدانی در شش باغ ایرانی (باغ اکبریه، رحیم‌آباد، امیرآباد و بهلگرد در بیرجند، باغ پهلوان‌پور مهریز، شاهزاده ماهان) است. نتایج نشان می‌دهد لزوم تأمین خدمات تفرجی برای مالکان، مهمانان، و در مواردی مردم موجب شده که حتی در باغ‌های حکومتی بیرجند نیز منظر مثمر حضوری پررنگ داشته باشد. وجود درختان میوه متنوع در باغ‌های شاهزاده، امیرآباد و پهلوان‌پور، اهمیت تولید محصولات خوراکی هدف‌دار برای مصرف انسان و سایر جانوران را در نظام طراحی فضاهای سبز سنتی نشان می‌دهد. ارتقای کیفیت زیبایی منظر سبز درونی باغ، دیگر ویژگی منظر کشاورزی در باغ‌های تاریخی است که به طور مشخص در باغ‌های بیرجند با نظام منظر متشکل از ترکیب بصری گونه‌های مولد و زینتی ایجاد شده است. همچنین افزایش کارایی، سوددهی و خودکفایی منظر، کاشت گونه‌های چندکاربردی در نظام طراحی باغ ایرانی را الزام‌آور ساخته است. وجود گونه‌های متنوع میوه و گیاهان دارویی در باغ شاهزاده، گل‌های معطر، زعفران، آلو، انار و انجیر در باغ‌های بیرجند نشان‌دهنده خاصیت شفابخشی منظر مثمر بوده تا علاوه بر انتخاب گونه‌ها متناسب با شرایط اقلیمی و صرفه‌جویی در مصرف منابع، کارکردهای چندجانبه منظر مغفول نماند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که اهمیت ساختاری منظر مثمر در طرح باغ‌های ایرانی مختلف در طول تاریخ مرهون نگرش حکیمانه به مقوله فضای سبز و منظر، نتیجه تلفیق باغبانی زینتی و کشاورزی مثمر در باغ، و با هدف طراحی منظر چندعملکردی بوده است. لذا منظر مثمر به عنوان شاخصی جهت ارزیابی کیفیت مدیریت باغ، معرفت و منزلت فلاحت، سلامت باغ و همچنین سبک زندگی و میزان پیوستگی باغ با بستر فرهنگی- طبیعی باید بیشتر مورد توجه محققان قرار گیرد.