نگرۀ مؤلف و آثار کمال‌الدین بهزاد و رضا عباسی

Abstract

آثار نگارگری ایران عرصة پرباری جهت انجام پژوهش‌های معاصر است. در میان نشانه‌های پراهمیت در آثار نگارگری ایران موضوع امضا و نام هنرمند را می‌توان مطرح کرد. امضا و نوشتن نام مؤلف به‌ نوعی صحه بر ثبت نگاره به دست هنرمندی خاص است. این سنت به نوعی اثر را شناسنامه‌دار و به عبارتی اصل و نسب‌دار می‌کند. نام هنرمند که بر سینة اثر بدرخشد رابطة خویشاوندی آن درست از کار در می‌آید و راه بر انتساب آن به هر هنرمند یا هنرمندان دیگر بسته می‌شود. بحث مؤلف، امضا و روش به‌کارگیری آن توسط هنرمندان ایرانی مانند رضا عباسی و کمال‌الدین بهزاد در دورة صفوی و تیموری با توجه به نظریه‌های انتقادی معاصر هدف مهم این پژوهش تلقی می‌شود. نیل به این هدف با روشی تطبیقی‌ـ تحلیلی تحقق پیدا می‌کند تا پاسخی بر این سؤال باشد که نظریه مؤلف را چگونه می‌توان دسته‌بندی کرد و در آثار رضا عباسی و بهزاد چگونه مقولة مؤلف/ پدید‌آورنده و رقم‌زدن را می‌توان تحلیل کرد؟ به منظور فراهم‌ساختن پاسخ مسئله پیش‌گفته، در بخش اول، بحث مؤلف در حوزه نقد ادبی بررسی می‌شود. سپس به طور تطبیقی بحث مؤلف در نگاره‌های دو هنرمند مذکور از دوره صفوی و تیموری مقایسه می‌شود. نتیجه حاصل این است که بسیاری از هنرمندان ایرانی و سر‌آمد آنها «رضا عباسی» و «کمال‌الدین بهزاد»، به صورت عملی نظریه‌هایی دربارة مؤلف مطابق نظریه‌های انتقادی معاصر را در آثارشان به مرحلة اجرا درآورده‌اند. در سدة دهم به دلیل تحولات خاص، مفهوم جدیدی از هنرمند به میان می‌آید. تا پیش از این زمان، اثر هنری از بقیه وجوه شرایط تحقق یک اثر (مانند مخاطب و هنرمند) با اهمیت‌تر بود. با تنومند‌شدن رو به فزونی وجه هنرمند و مؤلف، یافتن ردپای مؤلف در اثر هنری ویژگی برجسته‌ای شد. جدا از مضامین سنتی مربوط به هنرمند و مؤلف، اعتقاد به حضور غایب مؤلف در آثار بهزاد و کاربرد آن به مثابه مؤلفه‌ای کارکردی در آثار رضا عباسی مناسب‌ترین نتیجه هم‌خوانی با نظریه‌های معاصر است.