واسپاری قانونی در ایران: تحلیل محتوای اسناد حاکمیتی براساس چهارچوب پیشنهادی ایفلا

Abstract

هدف: براساس پژوهش‌های انجام‌شده، واسپاری قانونی منابع در ایران کامل اجرا نمی‌شود و ضعف قانون ازجمله دلایل آن است. در این پژوهش، نقاط قوت و ضعف متون قانونی واسپاری منابع براساس چهارچوب واسپاری پیشنهادی ایفلا تحلیل و پیشنهادهایی برای اصلاح آن‌ها ارائه می‌شود.روش‌شناسی: برای بررسی متون قانونی از روش تحلیل محتوای کیفی و از رویکرد قیاسی استفاده شد. جامعة آماری را متون قانونیِ مصوب از 1284 (1323 ق) تا 1395ش تشکیل می‌دهد.20 مدرک قانونی (واحد تحلیل) با استفاده از اجزای «چهارچوب واسپاری قانونی» ایفلا مقوله‌بندی و در نرم‌افزار مکس.کیو.دی.ای کدگذاری شد. برای سنجش روایی دو نفر از اعضای هیئت‌علمی و نیز دو دانشجوی آشنا به موضوع کدها را مرور کردند و نظراتشان اعمال شد. برای سنجش پایایی از روش درصد توافق استفاده شد.یافته‌ها: مفهوم واسپاری طی سال‌ها در قالب قانون، آیین‌نامه، مصوبه و بخشنامه در ایران مطرح شده است. واژۀ «واسپاری» فقط در یک مدرک به‌کار برده شده است. مؤلفه‌های «جامعیت» و «مؤسسۀ واسپاری» در همة مدارک، مؤلفه‌های «اصالت آثار»، «واسپارنده» و «تعداد نسخه‌ها» در 19 مدرک ذکر شده است. مؤسسۀ واسپاری در 13 مدرک کتابخانۀ ملی است. در 16 مدرک واسپاریِ حداقل دو نسخه ذکر شده است. ذکر زمان واسپاری در 9 مدرک با عباراتی مانند «بلافاصله» و «بعد از صحافی» ابهام دارد و لازم است به‌وضوح ذکر شود. رایگان‌بودن واسپاری، که فقط در 4 مدرک ذکر شده، نیز مسئلۀ مهمی است که باید به‌صراحت در متن قانون ذکر شود. نت‌های موسیقی، شمایل‌ها، انتشارات برخط و منابع دیداری ـ شنیداری در متون واسپاری قانونی ایران ذکر نشده‌اند. همچنین منابع ضمیمۀ مناسب انتشارات الکترونیک برخط و غیربرخط، ازجمله نرم‌افزاری بازخوانی آن‌ها، نیز باید همراه این منابع واسپاری شود. این مسئله در مصوبة واسپاری انتشارات الکترونیک نادیده گرفته شده است.نتیجه‌گیری: وجود مصوبه‌های مرتبط با واسپاری برای انواع منابع در طول زمان نشان می‌دهد که مسئولان فرهنگی و کتابداران از اهمیت گردآوری میراث مکتوب و غیرمکتوب و واسپاری منابع آگاه بوده‌اند و در زمان‌های مختلف برای تصویب قوانین تلاش کرده‌اند. درحال حاضر نیز تصویب مصوبه‌ای برای واسپاری انتشارات برخط ضروری است. قانون واسپاری باید ضمانت اجرا داشته باشد و برای ناقضان باید جریمه درنظرگرفته شود؛ در نوزده مدرک بررسی‌شده چنین شرطی برای ناقضان مطرح نشده است. همچنین مشخص‌نبودن چگونگی دسترسی به منابعی که واسپاری می‌شوند و حق مؤلف آن‌ها در متن قوانین ازجمله کاستی‌های این مدارک است. هدف اصلی واسپاری حفاظت و نگه‌داری از میراث فرهنگی و ملی هر کشور و دسترس‌پذیرکردن آن برای استفاده در زمان حال و آینده است؛ بنابراین باید علاوه‌بر توصیف مکان نگه‌داری و امکانات حفاظتی و امنیتی آن در متن قانون، اطلاعات لازم دربارة تهیة نسخة کپی از منابع به‌ویژه منابع الکترونیک برای حفاظت و یا مهاجرت منابع و رابطة آن با حق مؤلف ذکر شود.