تأثیر فشار اقتصادی شوروی بر سیاست‌های راه سازی ایران دوره رضاشاه: بررسی موردی راه تبریز- رواندوز به اسکندرون

Abstract

گسترش شبکه راه­های ارتباطی داخلی و داشتن راه­ دریایی مهم‌ترین مزیت نسبی برای ثبات اقتصادی و سیاسی یک کشور به‌حساب می­آید. دسترسی به راه دریایی ضمن ایجاد تنوع بازارِ مقصد برای عرضه کالا، از وابستگی به کشورهای همسایه می­کاهد. با این حال، در ایران دورۀ قاجار توجه چندانی به این موضوع نشد. در دوره رضاشاه تحول گسترده­ای در زمینه راه­سازی انجام گرفت که برخی از آن به عنوان «به هم بافتن ایران»(1) یاد کرده­اند. حال، پرسش اساسی این است که سیاست راه­سازی ایران دوره رضاشاه تحت تأثیر چه عواملی بود؟ این جستار با بهره­گیری اسناد و منابع دست اول و به روش توصیفی - تحلیلی می­کوشد تا پاسخ این پرسش را بر اساس نظریۀ توسعه وابسته و مدل نظام اقتصاد جهانی مرکز- پیرامون، تبیین و ارزیابی نماید. پیش فرض این جستار آن است که رشد اقتصاد کشاورزی ایران، به ویژه استان­های شمالی در دهه­های پایانی دوره قاجار تحت تأثیر توسعه اقتصادی کشور نیمه پیرامونی روسیه بود. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که روس­ها با آگاهی کامل از وابستگی شدید اقتصادی ایران در بعد صادرات و ترانزیت کالا به این کشور، از آن به عنوان اهرمی برای پیشبرد اهداف سیاسی و اقتصادی خود بهره­برداری می­کردند. بنابراین، بخش مهمی از سیاست راه­سازی ایران برای کاهش فشارهای بازرگانی روسیه بر ایالات شمالی کشور بود. بخش مهمی از سیاست راه­سازی این دوره برخلاف نظریه رایج که آن را صرفاً طرحی امنیتی می­پندارند، برای راه­یابی به خلیج‌فارس و رفع محاصره اقتصادی ایالت­های شمالی کشور بود. ساخت راه تبریز- رواندوز به سمت سوریه و دریای مدیترانه می­توانست به سلطۀ اقتصادی روسیه بر ایالات شمال و غرب ایران پایان دهد.