تبیین چارچوب عقلانیت بر اساس آموزه‌های اسلامی و سهم‌یاری‌های آن برای مدیریت دولتی

Abstract

نظام‌های سیاسی که حاکمیت خود را با ابزاری به نام دولت اعمال کرده­اند، در اداره امور عمومی مملکت خویش رویکرد و راهبردی را در پیش گرفته­اند که مبتنی بر نظریه‌ای راجع به عقلانیت بوده است. مسئله اصلی این پژوهش، یافتن رویکرد اسلام (آیات قرآن کریم و روایات معصومان) (ع) به عقلانیت و سهم یاری‌های آن برای مدیریت دولتی اسلامی است. این پژوهش از نوع کیفی بوده و راهبرد آن تحلیل مضمون است که طی آن با رجوع به منابع معتبر و جستجوی واژه عقل و مشتقات و مترادفات آن، آیات و روایات منتخب با استفاده از الگوی کینگ و هورکس تحلیل مضمون گردید تا اینکه شبکه نهایی مضامین شکل گرفت. بر این اساس، عقلانیت اسلامی دارای سه بُعد اصلی: زمینه­ها، پیامدها و ساحت­های عقلانیت شامل سه ساحت «اندیشه­ها، بینش­ها و نگرش­ها»، «گرایش­ها و انگیزه­ها و منش­ها» و «اعمال و رفتارها» بود. در ساحت اندیشه، مضامین ناظر به شرایط لازم و حداقلی عقلانیت، عنوان «تمییزمحوری» و مضامین ناظر به شرایط ایدئال و آرمانی عقلانیت، عنوان «توحیدگرایی» گرفتند. همچنین در ساحت صفات، مضامین ناظر به شرایط لازم و حداقلی، عنوان «اعتدال­محوری» و مضامین ناظر به شرایط ایدئال و آرمانی عقلانیت، عنوان «تعالی­گرایی» گرفتند. در ساحت اعمال نیز مضامین ناظر به شرایط لازم و حداقلی، عنوان «عدالت­محوری» و مضامین ناظر به شرایط ایدئال و آرمانی عقلانیت، عنوان «احسان­گرایی» گرفتند. در نهایت با تحلیل شبکه مضامین حاصله، سهم یاری­های عقلانیت اسلامی برای مدیریت دولتی در ابعاد مذکور ارائه گردید.