اعجام و شکل‌گیری خطاطی در اسلام

Abstract

در این مقاله کوشش شده تا عوامل و زمینه‌های شکل‌دهنده به خطاطی اسلامی و نحوة پیکریابیِ حروف و ترکیبات از خلال زمینه‌های اجتماعی، متون تاریخی و سنگ‌نوشته‌های قرن اول هجری، شناسایی و تبیین شود. طبق روایت‌های غالب در پژوهش‌های غربی منشأ خط عربی به پیش از اسلام برمی‌گردد، و در شکل حروف از نبطی و در ساختار خطاطانه از سریانی گرفته شده است. این در حالی است که اختلافات طرح‌شده در قرن نخست اسلامی، مهمترین محل و محمل شکل‌دهی به خطاطی بوده و مسائل اختلافی در بدو اسلام، به‌خصوص در مورد قرآن، نیازمند راهکارهایی برای حل‌وفصل بوده‌اند که از دل آنها بخش مهمی از علوم، قواعد و قوانین اسلامی شکل گرفته است. خطاطی اسلامی، مبتنی بر چنین ضرورتی، در پی رفع مدون و نظام‌مندِ اختلافات ناشی از تفسیر، تأویل، جمع، قرائت و اعجامِ مصاحف شکل گرفته است. اعجام به‌عنوان علمی برای رفع شبهه و خطا، برخلاف آنچه عموماً بیان شده است، تنها شامل زیروزبر/نقطه‌گذاری نمی‌شده و شکل حروف و کلمات را نیز در نظر می‌گرفته است. اعجام در رسم‌الخط، در یک سیر تحول، در تکامل‌یافته‌ترین شکل خود، حروف را به منفردترین عناصر ممکن (مقوس، منتصب، منحن و منسطح) تجزیه کرده و سپس برای این عناصر شکل و اندازة ثابتی تعیین و نهایتاً حروف را در ترکیب مجدد این عناصرِ پایه‌ای از یکدیگر متمایز کرده است. پس از این، حروف به شکلی مشابه تکرار شده و به شکلی منظم در متن جا می‌گیرند. خطاطی اسلامی در چنین ساختاری زاده شده و قوام و تداوم یافته است.