میزان هم‌‌خوانی آرای اهل سنت دربارۀ فاعلیت انسان با مسئله «امر بین الأمرین»

Abstract

فاعلیت انسان و چگونگی ارتباط آن با ارادۀ الهی از دیرباز مورد توجه متکلمان و فیلسوفان بوده است. متکلمان اهل سنت با مبانی گوناگون، گرایش‌‌های جبرگرایانه یا تفویضی را در قالب تقریرهای مختلفی تبیین کرده‌‌اند. این مقاله با بررسی این گرایش‌‌ها در تلاش است میزان هم‌‌خوانی آن‌‌ها را با نظریۀ «امر بین الأمرین» روشن سازد. هرچند قرائت‌‌هایی که به صراحت از جبر یا تفویض حمایت می‌کنند، هیچ‌‌گونه قرابتی با نظریۀ امر بین الأمرین ندارند، اما تبیین برخی متکلمان اگرچه بر فاعلیت انسان تأکید دارد، نهایتاً این تفاسیر یا به جبر انجامیده، یا آن‌‌که تبیین آن‌‌ها عقیم و بی‌‌نتیجه مانده است. تفسیر برخی متکلمان دیگر اهل سنت نیز، چیزی جز تناقض‌گویی نیست، زیرا فعل انسان را هم مخلوق خداوند می‌‌دانند و هم تأکید می‌کنند خودِ فعل خدا نیست.