بحران عقلانیت ابزاری و نمود آن در سینمای استنلی کوبریک

Abstract

یکی از مفاهیم اجتماعی و فلسفی رایج در عصر جدید، مفهوم عقلانیت ابزاری است که تفاوت های مهمی با انواع عقل دارد و رواج آن به پیدایش سازمان های عقلانی یا همان نهادهای بوروکراتیک معاصر انجامیده است. مزایا و معایب غلبه ی عقلانیت ابزاری در جهان معاصر مورد توجه بسیاری از اندیشمندان و هنرمندان معاصر بوده است و هریک کوشیده اند نسبت به این نوع از عقلانیت موضع گیری کنند. این تلاش ها به واکاوی بیشترِ زیستن در سپهر عقلانیت ابزاری در جوامع مدرن انجامیده است. در پژوهش حاضر ابتدا عقلانیت ابزاری به کمک آرای ماکس وبر تشریح و نشان داده می شود که چگونه به باور او عقل ابزاری در بستر عوامل تاریخی، در شکل گیری جوامع مدرن نقشی اساسی ایفا کرده است. سپس به این پرسش ها پاسخ داده خواهد شد که چگونه کنش های مبتنی بر هدف، به غلبه ی عقلانیت ابزاری می انجامند و چگونه عقلانیت ابزاری با آن انضباط و فرمانبرداری که پدید می آورد، محدود کننده ی کنشگر است و در نهایت در وجهی تراژیک، مقوّم مفهوم قفس آهنین خواهد بود. در ادامه، پس از اشاره به برخی از نمودهای عقلانیت ابزاری در هنر معاصر، با واکاوی سینمای استنلی کوبریک، نشان داده می شود که چگونه عقلانیت ابزاری و بحران حاصل از آن موضوع محوری این فیلمساز بوده است و تفاوت رویکرد او با سایر رویکردها چیست.