تعاملات ریتمیک شعر و موسیقی در تصنیف‏ های دوره‌ی قاجار

Abstract

از سال 1360(ه.ش) به‌منظور تلفیق شعر و موسیقی قواعدی در قالب کتاب تدوین شد. پژوهشگران آن دوره به‌جای آن‏که در پی کشف زیبایی‌شناسی حاکم بر تصنیف‌های قدیمی و تکامل آن باشند، بر اساس چارچوب‌هایی که خود تدوین کرده بودند، به محکوم کردن این قطعات پرداختند. مبنای نظری پژوهش در این دوره، ریتم‌گذاری کلام بر اساس قرائت متریک واژه‌ها بود، اما در تصنیف‏ های دوره‌ی قاجار که پیش از تجویز این قوانین ساخته‌شده‌اند، بین کمیت هجا و کمیت لحن رابطه‌ای نسبی برقرار است، اگرچه در برخی موارد انعطاف‌هایی در تطبیق کمیت هجا و لحن دیده می‌شود. به‌طور طبیعی برای هجاهای کوتاه، در مقایسه با هجاهای بلند، کمیت لحنِ کوتاه‌تری انتخاب می‌شود و ما در این پژوهش این انتخاب را وجه غالب نامیده، مواردی را که در آن‌ها این نسبت رعایت نشده است، نبودِ انطباق نام‌گذاری کرده‌ایم. نبود انطباق‌ها‌ ممکن است به‌واسطه‌ی ضرورت‌های کلامی، موسیقایی و زبانی ایجاد شده باشند. هجاهای بلند نسبت به هجاهای کوتاه و کشیده، انعطاف بیشتری برای پذیرش نبود انطباق دارند و کوتاه شدن هجای بلند بیشترین رواج را دارد. بلند شدن کمیت لحن انواع هجاها نیز تااندازه‌ای رایج است و در اعمال آن محدودیتی مشاهده نمی‌شود. نکته‌ی مهم این است که توالی هجای کوتاه با کمیت لحن بلند و هجای بلند با کمیت لحن کوتاه به‌ندرت دیده می‌شود و این همان نبود انطباق متوالی و معکوس است. تفاوت رویکرد نسبت به هجاهای باز یا بسته دیده نمی‌شود. تمپو و زمان لحن‌ها نیز در پذیرش نبود انطباق‌ها مؤثرند و محدوده‌ی 0.4 تا 0.80 ثانیه آمادگی بیشتری برای پذیرش تغییرات دارد. نسبت تغییرات لحن‌ها به وجه غالب نیز معمولاً نصف یا دو برابر است و نسبت‌های دیگر کمتر دیده می‌شود.