گفتمان خاورمیانه‌ای جمهوری اسلامی ایران

Abstract

گفتمان خاورمیانه‌ای جمهوری اسلامی ایران

دکتر حسن بشیر تاریخ دریافت: 13/08/1387

تاریخ پذیرش: 11/10/1387

چکیده

ایران پس از انقلاب اسلامی، گفتمان ویژه‌ای را در سطح جهان و به‌ویژه، در خاورمیانه به‌وجود آورده است که نه تنها اختلاف اساسی با قبل از انقلاب داشته بلکه ماهیت آن نیز متفاوت است. این تفاوت بر سه محور «اسلام‌گرایی»، «استقلال‌گرایی» و «وحدت‌گرایی» متکی است. اسلام‌گرایی پایۀ اصلی گفتمان ایران پس از انقلاب است. گرچه با اسلام‌گرایی می‌توان استقلال‌گرایی و نفی حضور سلطه‌گران جهانی و نیز وحدت‌گرایی میان اقشار دینی و اجتماعی منطقه را نیز استنباط کرد، اما از منظر دیگر، به لحاظ اهمیت این دو گفتمان و کشف ابعاد آن‌ها در منطقه، به شکل جداگانه بررسی می‌شود. اسلام‌گرایی ایران، نقش اساسی در ظهور نهضت‌ها و گرایش‌های تند و معتدل اسلامی در منطقۀ خاورمیانه داشته است. گرچه گرایش شیعی در منطق اسلام‌گرایی ایران، در سطوح مختلف، متفاوت بوده، واکنش‌های متفاوتی را در سطح منطقه داشته و زمینه‌ای برای به هم خوردن تعادل ژئوپلتیکی و جمعیتی را باعث گردیده است. دفاع بی‌وقفه از آرمان فلسطین و تأکید بر محو دولت غاصب صهیونیستی و همچنین، برخوردها و تحولات مربوط به وضیعت کنونی شیعیان بحرین و یمن، یکی از نمونه‌های بارز نگاه دینی منطقه به اسلام‌گرایی ایران است. مهم‌ترین ویژگی استقلال‌گرایی ایران در گفتمان سیاسی منطقه، نفی حضور سلطه‌گران غربی، تعامل بازیگران منطقه با همدیگر و ایجاد برتری گفتمانی برای منطقه با هدایت ایران است. گفتمان وحدت‌گرایی ایران، بر پایه انسجام دینی، همگرایی سیاسی، اتحاد اجتماعی و همسان سازی فرهنگی استوار است. توجه به محورهای سه‌گانه گفتمان ایران در منطقه خاورمیانه با دو عامل اساسی تحولات زمانی و تغییرات سیاسی- اجتماعی متغیر بوده، و دیدگاه‌های درونی و بیرونی به آن‌ها نیز تابعی از این دو عامل بوده است. علی‌رغم حضور جدی این دو عامل در ایجاد نوسانات گفتمانی مزبور، روح گفتمان انقلاب اسلامی ایران در سه محور یادشده، هنوز به عنوان «گفتمان غالب ایران در منطقه خاورمیانه» به حساب می‌آید.