جامعه¬شناسی تاریخی دولت: گسست در پیوند نخبگان و ساخت دولت در عصر صفوی

Abstract

جامعه¬شناسی تاریخی دولت: گسست در پیوند نخبگان و

ساخت دولت در عصر صفوی

دکتر ناصر جمالزاده  تاریخ دریافت: 01/04/1389

احمد درستی  تاریخ پذیرش: 12/08/1389

چکیده

در این پژوهش فرآیند تحول ماهیت «پیوند نخبگان مؤسس» و تأثیر آن بر «ساخت دولت» از ابتدای عصر صفوی تا پایان حکومت شاه عباس، با روش تحقیق تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است. ساخت دولت صفوی، در دوره‌ی شاه اسماعیل، ساختی «دین‌سالارانه» بود. در چنین ساختاری شاه هم از اقتدار دنیوی برخوردار بود هم از اقتدار دینی، نهادهای دینی بر نهادهای سیاسی و نظامی برتری داشتند و نهادهای سیاسی مهم این دولت نظیر «وکیل نفس همایون» و «خلیفه الخلفاء» در پیشینه‌ی خانقاهی صفویان ریشه داشتند و به عنوان واسط میان شاه و مردم عمل می¬کردند. در این دوره حکام ایلات اختیارات گسترده¬ای داشتند و وجودنهادهای واسط مانع از خود کامگی شاه می¬شد. با مرگ شاه اسماعیل، پیوندهای صوفیانه رو به ضعف نهاد و «پیوندهای شاهسونی» جایگزین آن گردید. پیدایش پیوند جدید موجب گرایش ساخت دولت به «دیوان‌سالاری سلطنتی» شد. این ساختار در دوره‌ی شاه عباس اول شکل نهایی به خود گرفت. در ساختار جدید، دستگاه دیوان‌سالاری گسترش پیدا کرد، بسیاری از زمین‌های دولتی به زمین‌های سلطنتی تبدیل شدند، ارتش جدیدی متشکل از غلامان گرجی و چرکس جایگزین ارتش قبیله قزلباش گردید، این ارتش مستقیماً زیر نظر شاه خدمت می‌کرد و از او دستور می‌گرفت و نهادهای دینی از نهادهای سیاسی و نظامی منفک شدند. در اثر سیاست‌های شاه عباس اول، دولت ساختاری متمرکز، اقتدارگرا و بوروکراتیک به خود می‌گرفت.