تأثیر سدهای گلستان و وشمگیر بر شاخص‏ های تغییرات هیدرولوژیکی رودخانۀ گرگان‌رود با استفاده از رویکرد دامنۀ تغییرپذیری

Abstract

احداث سدها به‏عنوان یکی از روش‏های مدیریت منابع آب، از جمله مهم‏ترین ساختارهای دست‏ساز انسانی در طول رودخانه هستند که می‏توانند تغییرات عمدۀ هیدرولوژیک در رژیم رودخانه و در نهایت، در کل حوضۀ زهکشی و در تنظیم جریان‏های سطحی را پدید آورند. بنابراین، ارزیابی‏ کمی تغییرات هیدرولوژیکی بر اثر فعالیت‏های انسان از جمله ساخت سد مورد نیاز است. از این‏رو، هدف پژوهش حاضر، بررسی آماری شاخص‏های تغییرات هیدرولوژیکی (IHA) تحت ‏تأثیر سدهای گلستان و وشمگیر در دوره‏های قبل و بعد از احداث این سدها با استفاده از نرم‏افزار IHA نسخۀ 1/7 است. به این منظور، ایستگاه‏های هیدرومتری گنبد و قزاقلی در پایین‏دست سد گلستان برای بررسی تأثیر احداث سد گلستان و ایستگاه هیدرومتری آق‏قلا به‏منظور بررسی تأثیر احداث سد وشمگیر در نظر گرفته شد. همچنین، به‏منظور بررسی وضعیت تغییر اقلیم در منطقۀ مطالعه‌شده، وجود روند در مقادیر متغیرهای اقلیمی بارش، دما و تبخیر و تعرق با استفاده آزمون من-کندال و شیب سن در سطح اطمینان یک و پنج درصد ارزیابی شد. سپس، تغییرات 33 شاخص هیدرولوژیکی در پنج گروه اصلی (مقدار، تداوم، زمان‏بندی، فراوانی و میزان تغییرات) قبل و بعد از احداث سدهای گلستان و وشمگیر با رویکرد محدودۀ تغییرپذیری (RVA) محاسبه شد. با توجه به نتایج آزمون روند، تغییر در متغیرهای اقلیمی اغلب به‏صورت افزایش بارش و دما و کاهش تبخیر و تعرق بوده است. براساس شاخص‏های گروه نخست (مقدار) می‏توان این گونه نتیجه گرفت که مقدار متوسط دبی ماهانۀ جریان رودخانه در دورۀ بعد از احداث سد گلستان نسبت به دورۀ قبل از احداث سد، در ایستگاه‏های هیدرومتری گنبد و قزاقلی کاهش داشته است، در حالی‏ که مقدار متوسط دبی ماهانۀ جریان رودخانه بعد از احداث سد وشمگیر از ماه مارس تا ژوئن کاهشی بوده و در باقی ماه‏ها افزایشی بوده است. در مورد شاخص‏های گروه دوم (مقدار دبی‏های حداقل و حداکثر)، می‏توان بیان کرد که همۀ شاخص‏های جریان به‌جز شاخص‏های حداقل جریان سه، هفت و 30 روزه و شاخص‏های حداکثر جریان یک، سه و هفت روزه در ایستگاه هیدرومتری گنبد و به‌جز شاخص‏های حداقل جریان یک و سه روزه و شاخص حداکثر جریان سه‌روزه در ایستگاه هیدرومتری قزاقلی در دورۀ بعد از احداث سد گلستان کاهش یافته، در حالی ‏که شاخص‏های حداکثر جریان یک، سه و هفت روزه در ایستگاه هیدرومتری آق‏قلا در دورۀ بعد از احداث سد وشمگیر افزایش یافته است. در نهایت، می‏توان نتیجه گرفت که تغییر رژیم جریان می‏تواند تهدیدهای مهمی برای گونه‏های گیاهی و جانوری (آبزیان و حیات وحش) ایجاد کند و به آثار محیط ‏زیستی نامطلوب منجر شود. درخور یادآوری است که تغییر در شاخص‏های هیدرولوژیکی جریان بیشتر تحت ‏تأثیر احداث سد بوده و نیز تغییر متغیرهای اقلیمی نیز در این خصوص تأثیرگذار بوده است و تفکیک آثار آن نیازمند مطالعات بیشتری است.