بررسی کمی و کیفی اسانس توده‌هایی از پونه‌سا (Nepeta spp.) و تعیین کارآمدی اجزای اسانس در بررسی روابط درون و بین‌گونه‌ای

Abstract

پونه‌سا (<em>Nepeta</em>) از بزرگ‌ترین جنس‌های تیره نعنا بوده و ایران از خواستگاه‌های اصلی آن است. در مورد بررسی فعالیت‌های زیستی متابولیت‌های ثانویه جنس پونه‌سا، گزارشات متعددی وجود دارد که نشان‌دهنده اهمیت این جنس است. در این پژوهش، کمیت و کیفیت اسانس 12 توده از گونه‌های ایرانی پونه‌سا، <em>N. cataria</em>، <em>N. menthoides</em> و <em>N. crassifolia</em>، کشت­شده در منطقه غرب تهران، مطالعه شد. همچنین، کارآمدی اجزای اسانس، در بررسی روابط درون و بین گونه‌ها ارزیابی شد. اندام‌های گیاهی در مرحله گل‌دهی کامل، برداشت شده و پس از خشک­شدن در سایه، به­روش تقطیر با آب، اسانس‌گیری شدند. بررسی کمی و کیفی اجزای اسانس، به‌ترتیب با استفاده از دستگاه‌های GC و GC/MS انجام شد. به‌منظور تعیین نقش هر یک از اجزای اسانس در تنوع درون و بین‌گونه‌ای، از روش تجزیه به مؤلفه‌های اصلی استفاده شد. بیشترین بازده اسانس به توده مرکزی از گونه <em>N. cataria</em> (5/2 %) تعلق گرفت. در گونه <em>N. cataria</em>، نپتالاکتون‌II (a4-آلفا، 7-آلفا، a7-بتا نپتالاکتون)، در گونه <em>N. menthoides</em>، دو جزء 1،‌8-‌ سینئول و نپتالاکتون II و در <em>N. crassifolia</em>، سه جزء نپتالاکتون‌I (a4-آلفا، 7-آلفا، a7-آلفا نپتالاکتون)، 1،‌8-‌ سینئول و نپتالاکتون II، ترکیب(های) غالب اسانس را تشکیل دادند. گونه‌های <em>N. crassifolia</em> و <em>N. cataria</em> به‌ترتیب از نظر میزان نپتالاکتون‌I و ‌II، جایگاه‌های اول را به‌خود اختصاص دادند. از نظر میزان کل نپتالاکتون در اسانس، گونه <em>N. cataria</em> (1/99-8/97%) رتبه‌ اول را داشت. همچنین، نتایج، کارآمدی اجزای اسانس در تمایز گونه‌ها و تعیین روابط درون و بین گونه‌ها را به اثبات رساند. در این پژوهش، بر اساس اجزای اسانس، گونه‌های <em>N. crassifolia</em> و <em>N. cataria</em> در یک گروه مجزا از گونه <em>N. menthoides</em> قرار گرفتند.