نگرشی بر ژرفانمایی در نگارگری ایرانی برپایۀ آرای ابن‎هیثم در المناظر

Abstract

ژرفانمایی در نسخه‎نگاره‎های ایرانی با آنچه امروز از پرسپکتیو دانسته می‎شود، بسیار متفاوت است. در نگارگری، پیکره‎های دورتر را هم‎اندازۀ پیکره‎های نزدیک‎تر، اما بالاتر از آن‎ها بازنموده‎اند. پژوهشگران این شیوه را در عبارتِ «بالاتر یعنی دورتر» خلاصه کردند. گمان می‎رود چنین عبارتی، گوناگونی ژرفای صحنه‎ها و مفاهیم در پس آن‎ها را بیان نمی‎کند، زیرا پذیرفتنی نیست هنری چندصدساله که در خدمت بازگفت دیداری روایات ادبی متفاوت بوده است، یکی از مهم‎ترین ارکان صحنه‎پردازی (ژرفا) را چنین ساده‎انگارانه بازنموده باشد. براین‎پایه، پرسش‎های جستار حاضر برمی‎آید: مبانی شکل‎گیری ژرفانمایی بالاوپایین چیست؟ آیا بربنیان این مبانی می‎توان گوناگونی ژرفانمایی را چندان‎که ایرانیان قدیم درمی‎یافتند، بازفهمید؟ رسالات مناظرومرایای کهن (<em>المناظر</em> ابن‎هیثم)، درک مفهوم ژرفا در نگاه ایرانیان و تبیین شیوه‎های بازنمایی آن را ممکن می‎سازد. براین‎بنیان، شش گونۀ ژرفانمایی در نقاشی ایرانی شناختنی است که هریک از جهتِ عمق صحنه‎ها، کاربرد و مفهوم با یکدیگر تفاوت دارد: انبوه‎نگاری؛ انجمن‎نگاری؛ بوستان‎نگاری؛ صحرانگاری؛ ژرفانمایی با لایه‎های میانجی؛ و ژرفانمایی‎های ساختمانی. پژوهش درپیِ فهم تاریخی اثر می‎کوشد دریافت مخاطب امروز را به فهم بینندۀ سده‎های پیشین نزدیک گرداند و چارچوب‎های نادیدۀ نگارگری ایرانی را بازنمایاند. ازاین‎رو، پژوهشی بنیادین با رویکردی تاریخی است که اصول <em>المناظر</em> را به‎شیوۀ توصیف بازمی‎خواند و ژرفانمایی نگاره‎ها را با توصیف‎ـ‎تحلیل و نیز سنجش چارچوب‎های علمی و هنری (تطبیق هم‎زمان) تبیین می‎کند.