مطالعه تقابل هویت ایرانی و غیر ایرانی در مجلس «آوردن سر ایرج نزد سلم و تور» اثر محمد زمان

Abstract

در این پژوهش، نگارۀ <em>آوردن سر ایرج نزد سلم و تور</em> به قلم محمدزمان از <em>شاهنامه شاه‌عباس</em> بررسی می‌شود. فرضیة این مقاله آن است که تفاوت این نگاره در عنوان، محتوا و فضا، با متن<em> شاهنامه</em> و نیز دیگر نگاره‌ها از این مجلس؛ ناشی از تحولات فرهنگی عصر صفوی و نمایانگر مواجهة نقاشی ایرانی با نقاشی غربی است. روش تحقیق، تحلیلی است و برای درک دستور زبان تصویری و نشانه‌های مستتر در آن، به تحلیل اثر مبتنی بر متن ادبی پرداخته و سپس به تفسیر آن براساس زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی اثر می­پردازیم. در این نگاره، برخلاف متن فردوسی، به جای تصویر، فضایی تراژیک و خشونت‌آمیز از قتل ایرج، قهرمان ایرانی و تاکید بر حقانیتش، فضایی موقّر و باشکوه بازنمایی شده که درآن سلم و تور، که نمایانگر هویت غیرایرانی هستند، باصلابت و با پیکرهایی بزرگ­تر از ایرج و سایر افراد تصویر شده‌اند. محمد زمان از تکنیک­های نقاشی ‌فرنگی، پرسپکتیو، حجم‌نمایی و سایه‌روشن در نمایش شکوه این‌دو بهره برده است. باتوجه به تحولات پارادایمی در اصفهان قرن یازدهم و تجربۀ گذار از سنت به تجدد، ذبح ایرج، قهرمان ایرانی، در بارگاه سلم و تور را می­توان استعاره‌ای از کمرنگ شدن ارزش­های نگارگری در برابر پرسپکتیو و دیگر تکنیک­های غربی در سبک فرنگی‌سازی دانست.‌‌‌