نگارة «هارون در حمام»؛ فتّوت‌نگارة دلاّکان، سلمانیان و سرتراشان

Abstract

نگارة «هارون در حمام» یکی از مهمترین آثار منسوب به کمال‌الدین بهزاد، نقاش دوران تیموری و صفوی است که در این نوشتار سعی شده به شکلی بسیار موجز به دو سؤال در ارتباط با این اثر پاسخ داده شود: اول اینکه جهان‌بینی پنهان نقاش در این اثر چیست و دوم اینکه این جهان‌بینی به کدام طبقة اجتماعیِ قرون نهم و دهم ه.ق مربوط است. شیوة این بررسی بی‌شباهت به بررسی شمایل‌شناسانه نیست که هدف آن تأویل معانی نهفته در اثر در ارتباط با مشخصات ملی، طبقاتی،‌ آئینی، دینی و فلسفی است. همینطور شیوة نقادی ساختگرایی را در نظر دارد که تأمل در عناصری چون «طبقة اجتماعی» و نقش آن در شکل‌گیری ساختار اثر است و به اعتقاد محقق در اثر مورد بحث نیز می‌توان ردّ یک طبقه یا به بیانی صریح‌تر، اهل فتوّت را یافت. این نشان، با تأویلِ نگاره و رجوع به رسائل فِتّیانِ صنف سلمانی صورتِ وضوح می‌یابد. مشابهت‌ها به حدّی است که می‌توان ادعا کرد حضور روح آن مکتوبات، تصویر را به یک فتوّت‌نگاره یا روایت بصری از رسائل فتوّت تبدیل نموده و جهان‌بینیِ خاصِّ نگارگر را اعلام کرده است. ادعایی گزاف خواهد بود اگر گفته شود تنها چنین رویکردی در تشریح نگاره مؤثر است و یقیناً نتایجِ حاصله از دیگر رویکردها مکمل بحث خواهند بود.