هنر مردمی دینی: شمایل‎شناسی حضرت علی (ع)

Abstract

شمایل‎پردازی (نگاری) چهرة پیامبر و ائمة معصومین از رایج‌ترین شمایل‎پردازی‌‎ها در جهان اسلام و کشورهای شیعه‌نشین به شمار‌‎ می‎رود. این هنر مردمی که گاه آن را هنر فطری‌‎ می‎نامند، با بهره‌گرفتن از روایات تاریخی و نیز زمینه‌‎‎های ‎تاریخی خاص شمایل‌پردازان به تصویرگری چهرة این بزرگان دین پرداخته‌‎‌‎اند. ‎بررسی نقشمایه‌‎ها (موتیف‌ها) در این گونه نقاشی مردمی حاکی از آن است که نه‌تنها نوعی تبادل نقشمایه‌‎ها میان ادیان گوناگون وجود دارد، بلکه بسته به شرایط تاریخی و فرهنگی شمایل‌پرداز، این نقشمایه‌‎ها در ترکیب‌های متفاوتی به کار‌‎ می‎روند. هنر مردمی شمایل‎پردازی با آنکه در پرداخت ساده و از نظر محتوا فاقد پیچیدگی شمایل‎پردازی‌‎‎های ‎نخبه است، پیام خود را در راستای بسیج احساسات تودة مردم به‌خوبی انجام‌‎ می‎دهد و گسترش آن در سراسر جهان اسلام حاکی از قدرت تأثیرگذاری آن است. پیوند این شمایل‎پردازی با مناسک دینی (برای مثال، ایام محرم در ایران)، خود گواهی بر جایگاه آن در فرهنگ دینی مردم است. ‌‎‌‎شمایل‎نگار‎ی حضرت علی (ع) یکی از عناصر کلیدی در فرهنگ شیعی ایران است و جایگاهی خاص در میان مردم دارد. تعدد تمثال‌‎‎های ‎آن حضرت که طی حداقل دویست ساله اخیر پرداخته شده، حاکی از این جایگاه رفیع و معنابخش است. میل به «اصلی بودن» این تصاویر از منظر جامعه‌شناسی هنر در خور توجه است. این میل نشان‌‎ می‎دهد که چگونه چرخة تولید این تصاویر و تلاش برای نزدیک شدن به اصل همچنان دوام خواهد داشت.