تأملی روش‌شناختی بر اخذ روی‌آورد کارکردگرایانه در دین‌پژوهی و دین‌آموزی

Abstract

نگرش کارکردگرایانه به دین که بسط و تطور خود را مرهونِ جامعه‌شناسان دین بوده، رهیافتی است که کشف فواید عملیِ باورهای دینی را هدف خویش قرار می‌دهد. اقبالِ پژوهشگرانِ دینی و نهادهای فرهنگی به اخذِ این رهیافت در مقامِ مطالعۀ دین عللی دارد که از آن جمله‌اند: آسان‌یاب‌سازیِ تعالیم دینی، جذابیتِ استناد به شواهد علمی و یافته‌های تجربی، غلبۀ نگرشِ تجربی در محافلِ علمی و ادارۀ نهادهای دینی توسط دانش‌آموختگان علوم تجربی. مطالعۀ دینیِ کارکردگرا بسیار آسیب‌زاست و نه تنها به تقویت باورمندیِ دین کمک نمی‌کند، بلکه دین‌باوریِ افراد را سُست و ضعیف می‌کند. اشکال‌های دین‌پژوهیِ کارکردگرا عبارتند از: ابتنای بر تعریفِ ناپذیرفتنی پراگماتیستی از صدق، امکانِ از میان رفتنِ اعتبارِ عقاید دینی در صورت پیدایش جایگزین، ایجاد نظام ارزشیِ غیردینی در ذهن دینداران و شکل‌دهیِ ایدئولوژیِ ضد دینی در فکر افراد جامعه. الگوی مطلوب در مطالعات دینی، کارکردیابی به‌جای کارکردگرایی است. کارکردگرایی، انحصار در آثار دنیویِ باورهای دینی است، اما در الگوی کارکردیابی، افراد می‌آموزند که ابتدا حقانیت دین را از طریق رهیافت‌های عقلی و نقلی دریابند و سپس به جست‌وجوی کارکردهای دین بپردازند و نیز می‌آموزند که مبنای اساسیِ پذیرش باورهای دینی، اصول و مبانیِ عقلی بوده است و کارکردهای کشف‌شده، هیچ دخالتی در تعیینِ دُرستی و حقانیتِ دین ندارند.