مطالعات تطبیقی خط‌نگاری در قالی‌های دوران صفوی و قاجار

Abstract

هنرمندان در عرصه قالی‌بافی از خط نوشته به‌عنوان عنصری تزئینی و ابزاری توانمند به‌منظور انتقال مفاهیم بهره گرفته‌اند. در این مقاله‌ها با بررسی خط نوشته‌های قالی‌ها در دو دوره مهم تاریخ قال بافی ایران – یعنی دوران صفوی و قاجار- کوشش می‌گردد تا ضمن پرداختن به فرم‌ها و مضامین به‌کاررفته در خط نوشته‌ها با رویکردی تطبیقی و مقایسه‌ای نیز به قالی‌های دو دوره پرداخته شود. بدین منظور، تصاویر قالی‌های نوشته دار متعلق به دوره‌های مذکور از منابع مختلف، به روش کتابخانه‌ای و میدانی گردآوری‌شده است. پس از واخوانی خط نوشته‌ها در نمونه‌های به‌دست‌آمده، خط نوشته‌ها به لحاظ کارکرد و محتوا در دو گروه کلی طبقه‌بندی‌شده‌اند: گروه نخست، خط نوشته‌های «شناسا» هستند که اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ قالی در خوددارند - همچون تاریخ بافت، نام بافنده یا سفارش‌دهنده اثر. این گروه از خط نوشته‌ها در دوره صفویه بسیار کم به‌کاررفته‌اند و در دوره قاجار به‌مراتب بیشتر. گروه دوم، آن‌هایی هستند که در قالب اشعار یا آیات مذهبی و عبارت توصیفی در حواشی و گاه متن قالی‌ها بافته‌شده‌اند و دربردارندهٔ مضامین گوناگون ِ غنائی و عرفانی، توصیف طبیعت بهاری، توصیف فرش، توصیف نقوش تصویری و مدح حاکم و مانند این‌هاست هستند