پویایی فقه از دیدگاه امام‌موسی صدر

Abstract

هوش سرشار، نبوغ ذاتی و تحصیل در نزد بهترین اساتید حوزه علمیه قم و نجف از امام‌موسی صدر مجتهدی ورزیده ساخت تا در حیات سیاسی اجتماعی خود از آن بهره گرفته و گاه در پیچیده‌ترین مسائل علمی روز نیز ورود نماید. چنان که هجرت به جامعه متکثر لبنان، زمینه‌ای ایجاد کرد که وی آموخته‌های علمی و نیز ابتکارات فقهی خود را به محک تجربه گذاشته و تأثیر شگرف و ماندگاری بجای گذارد. پرسش اساسی در این باره آن است که «فقه» ایشان واجد چه ویژگی بوده است که توانست چنان توانمند و تحول‌زا ظاهر گردد؟. به نظر می‌رسد خمیرمایه فقه امام‌موسی صدر که آن را با نگرش فقهی دیگران متمایز می‌سازد، پویایی و تحول‌زایی در متن فقه او و زیر بنای پویایی آن نیز به «نگاه اجتهادی» وی برمی‌گردد. از این‌رو، با نگاه به آثار ایشان، در یک نگرش کلی می‌توان «جامعه‌گرایی»، «رواداری»، «وحدت‌گرایی» و «نوآوری» را از ویژگی‌های آن برشمرد اما روشن است که این ویژگی‌ها از فقهی بر می‌آید که پویایی، تحول‌زایی و روزآمد بودن در ذات آن نهفته باشد. بدین معنا که وی اگر چه در اجتهاد، از متد شناخته شده سنتی حوزه بهره می‌برد اما در کنار این مبانی، نگاه و اهتمام وی به برخی اصول و قواعد فقهی و ویژگی‌هایی که برای فقه در نظر داشته است، موجب شده است که خروجی فقه او متفاوت از دیگران باشد. قواعد شناخته شده تحول‌زا در فقه مثل تحول در موضوع، شروط، رعایت عناوین ثانوی و مصلحت؛ اصل حاکمیت اراده؛ اصل کرامت انسان و مرجعیت فقهی ائمه اطهار از جمله مبانی فقه پویای امام‌موسی صدر است و پاسخ‌گویی به نیازهای روز آمد، انعطاف پذیری، جامعیت، نگهبانی از ارزش‌های انسانی و وحدت آفرینی از ویژگی‌های آن به شمار می‌رود.