نظم و کارکرد گفتمان فلسفه ستیزانۀ خاقانی

Abstract

ادبیات در مقام رسانه، حاوی قدرتی غیرمستقیم و هژمونیک است. این ویژگی در همۀ انواع ادبی ملل وجود دارد. منتهی شدت و ضعف تأثیرگذاری به اقتضای عواملی همچون دوره، موضوع و ژانر متفاوت است. یکی از موضوعاتی که در اشعار اغلب شاعران کلاسیک فارسی نمود یافته و تأثیر بسزایی بر مخاطبان، و بر جریان فکری ایرانیان گذاشته‌است، بحث‌های کلامی مبنی بر عقل‌ستیزی به صورت خاص و فلسفه­گریزی یا فلسفه‌ستیزی در معنای عام آن است. از میان اشعار شاعران کلاسیک فارسی یکی از قصاید خاقانی با مطلعِ «چشم بر پردۀ امل منهید/ جرم بر کردۀ ازل منهید» در فلسفه‌ستیزی جایگاه ویژه‌ای دارد. در این نوشتار پس از معرفی نظم گفتمانی قصیده مذکور، هژمونی برآمده از آن نظم گفتمانی، در دو سطح «دلالت­های معنایی» و «جنبۀ فنی رسانه» در درک شیوه‌های اعمال قدرت هژمونیک و درنهایت آسیب‌شناسی آنها بررسی شده‌است. اساس تبیین نظم گفتمانی و هژمونی برآمده از دلالت­های سطح معنایی، برخی از مفاهیم نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی «لاکلاو» و «موفه»، و مبنای بررسی کارکرد هژمونیک شعر در سطحِ فنی رسانه، سخنان «جان ب. تامپسون» است