ساختار و ساخت‌آفرینی تخیّل

Abstract

تخیّل یکی از بنیادی‌ترین عناصر زیبایی‌شناسی است که در هنرهای تصویری و کلامی بسیاری ‌به آن پرداخته‌اند. مفهوم پیچیدۀ تخیّل در عرصۀ علوم انسانی هم‌ معنایی ویژه یافته‌است؛ چنان‌که در حوزۀ شناخت‌شناسی عرفان، نقش تخیّل به عنوان یک «تجربۀ انسانی ـ فراعقلانی»، در حوزۀ شناخت ادیان به عنوان «تجربۀ دینی»، در روانشناسی‌ شناختی به عنوان اصلی‌ترین کارکرد در تشکیل «خودِ فردی» انسان و در مطالعاتِ اسطوره‌شناختی به‌عنوان مؤثّرترین عامل در تشکیل «خودِ جمعی» مورد توجّه بسیاری از محقّقین قرار گرفته ‌است. بنابراین تخیّل را می‌توان بنیادی‌ترین عامل در خلقِ تجربه‌های شهودی، کشفی، درک امر قدسی، کشف ساختارهای واقعیت و خلق ساختارهای زیبایی‌شناختی دانست. این مقاله سه هدف را دنبال می‌کند: 1- تبیین ساختار تخیّل که در واقع این توصیف و تبیین، مدخلی برای پاسخ به این سؤال اصلی است که چگونه تخیّل ساختارآفرین است. 2- تأثیرپذیری تخیّل از ارزشها، باورها، تلقی‌ها و رویکردهای عصری به گونه‌ای که چرخش در ساختار اولیّۀ آن به وجود می‌آید و از آنجا که تغییر در عنصر عاملیّت همیشه می‌تواند تغییر در معناها و ساختارها به وجود آورد، این نکته می‌تواند حائز اهمیّت باشد. 3- و سرانجام توصیف این مسئله که چگونه تخیّل نوظهور، عامل خلق ساختاری دیگر در آثار ادبی، به‌ویژه شعر می‌گردد. به زبان ساده‌تر این مقاله می‌خواهد چرخش تخیّل را از زیبایی‌شناسی دیروز‌ به زیبایی‌شناسی امروز نشان دهد؛ بنابراین تلاش می‌کند تا تخیّل دیروز سنّت ادبی ایران را با تخیّل معاصر مقایسه کند