استعارة مفهومی و مسئلة زیادت وجود بر ماهیت در فلسفة اسلامی

Abstract

مبحث زیادت وجود بر ماهیت، نخستین‌بار در آثار فارابی پا به عرصة مباحث متافیزیکی نهاده و در فلسفة ابن‌سینا جایگاهی رفیع یافته است. تعبیر «عروض وجود بر ماهیت»، که نخستین‌بار ابن‌سینا آن را برای تبیین این رابطه به کار برده است، فیلسوفان پس از وی را دچار ابهام‌هایی کرده و در این میان عده‌ای را بر آن داشته است تا وجود را عرضی خارجی تلقی کنند. در این تلقی از رابطة وجود و ماهیت که آن را «استعارة ذهنی باربری» نامیده‌اند، این رابطه همچون سایر ترکیبات رایج در فلسفة ارسطویی، رابطه «موضوع» و «عرض» است. درمقابل، ناقدان این دیدگاه با توجه به محذوراتی که این نوع نگرش ایجاد می‌کند، قائل به «زیادت ذهنی وجود بر ماهیت» شده‌اند. براساس دیدگاه زیادت ذهنی، وجود معقول ثانی منطقی است و در خارج هیچ مصداقی ندارد، اما در اثر نوآوری‌های سهروردی در فلسفه، ملاصدرا نگرش دیگری را درخصوص وجود، و رابطة میان وجود و ماهیت بیان کرده است. ملاصدرا اوصافی را که سهروردی از طریق نور محسوس به نور حقیقی نگاشت کرده بود، به وجود نگاشت می‌کند؛ ازاین‌رو از دیدگاه او وجود و ماهیت به «حد و محدود» شبیه شده است و مجدداً نظریة زیادت خارجی در قالب جدیدی مطرح می‌شود که در آن اشکالات زیادت خارجی مشائی مرتفع می‌شود. این قرائت جدید، که از استعارة ذهنی «وجود نور است» حاصل شده، در این تحقیق زیادت خارجی متافیزیکی نامیده شده است. پس بر این اساس می‌توان گفت سه قرائت تاریخی «زیادت خارجی وجود»(مشائی)، «زیادت ذهنی وجود» و «زیادت خارجی متافیزیکی وجود»، حاصل دو استعارة ذهنی درخصوص رابطة وجود و ماهیت است که نگارندة مقاله، استعارة نخست را «استعارة باربری» نامیده، و استعاره دوم نیز در ادبیات فلسفی به «استعارة نور» مشهور شده است.