استکمال نفس پس از مرگ از منظر ابن‌سینا

Abstract

شیخ الرئیس ابن‌سینا، ازجمله فیلسوفان مسلمانی است که با تکیه بر مبانی فلسفی خود، به مسئله چیستی نفس، چگونگی بقای آن و استکمال نفس، توجه ویژه­ای نشان داده است. پژوهش حاضر با پرسش از این‌که بوعلی سینا، چه رویکردی نسبت به مسئله استکمال نفس پس از مرگ دارد، مبانی فلسفی و موضع او در این موضوع را مورد بررسی قرار داده است. تبیین نسبت نفس و استکمال، در ضمن پرداختن به مسئله امکان استکمال در حیات پسین و جایگاه عقل فعال، مسیری‌ است که برای تصویر استکمال نفس پس از مرگ جستجو شده است. حاصل آن‌که اگرچه جناب شیخ، به‌صراحت در این خصوص سخنی به میان نمی­آورد، اما با عطف نظر به آراء او، چنین برداشتی امکان­پذیر است و نفس‌شناسی استکمال محور بوعلی ظرفیت آن را دارد که استکمال نفس را به عوالم پسین تعمیم دهد. از منظر شیخ، نفس ناطقه مفارق از بدن، به حکم این‌که موجودی مجرد است و هر موجود مجرد عین آگاهی و ادراک‌ است، برخوردار از مشاهده و ادراک امور عالم ملکوت بوده و این مشاهده به معنای اعم، فعل نفس ناطقه به‌شمار می‌رود. این فعل همواره انجام می‌شود و دوام آن مستلزم دوام استکمال نفس خواهد بود؛ هرچند به نظر می‌رسد، استکمالی که شیخ از آن سخن می‌راند، از حد تغییر و تبدل عرضی فراتر نمی‌رود.