رابطه صور ارتسامی با آفرینش موجودات از منظر ابن‌سینا

Abstract

بدون تردید، یکی از دغدغه‌های اساسی ابن‌سینا در الهیات بالمعنی الاخص، همان تبیین نظام‌مند علم واجب تعالی بود. او درصدد ارائه طرحی بود که بدون خدشه به بساطت ذات واجب تعالی، علم مطلق او را هم تبیین کند؛ علمی که در عین جامعیت، از غبار تغییر نیز در امان باشد. شیخ‌الرئیس برای دستیابی به این هدف، نظریه «صور ارتسامی» را مطرح کرد. این «صور» از منظر ابن‌سینا، از تعقل ذات واجب تعالی برخاسته و لوازم ذات و اسباب موجودات عینی محسوب می‌شوند و علم واجب تعالی به موجودات از طریق علم به آن صور حاصل می‌شود. شالوده اصلی این رأی، همان رابطه سببیت و مسببیت میان صور مذکور و موجودات عینی است. اگرچه این رابطه، هم در آثار ابن‌سینا منعکس شده است و هم در تفاسیر شارحان و منقدان نظر شیخ، ولی همین نکته در ماجرای آفرینش موجودات کثیر به‌کلی نادیده گرفته شده است و ابن‌سینا هیچ اشاره‌ای به نقش و سهم صور ارتسامی در آفرینش عقل نخست و عقول و افلاک نمی‌کند و به‌صراحت می‌گوید که عقل نخست بی‌واسطه از واجب تعالی صادر می‌شود و عقول و افلاک و متغیرات نیز از هم‌دیگر صادر می‌شوند؛ بنابراین، در بحث علم واجب تعالی، از سببیت صور مرتسمه بر موجودات سخن گفته شده است و در هنگام تشریح نحوه صدور موجودات از واجب‌الوجود بسیط، از نقش صور ارتسامی در آفرینش موجودات سخنی به‌میان نیامده است و همین امر، ناسازگاری موجود در این طرح را به ذهن متبادر می‌کند.