ابن‌سینا و گودل: «عدم برهان بر امتناع» یا «برهان بر عدم امتناع»؟

Abstract

<strong><em>گودل امکان فرضیه تعمیم‌یافته پیوستار را از رهگذر برهان بر عدم امتناعِ آن ثابت می‌کند؛ این در حالی است که بر پایه سخن ابن‌سینا در بند ما قبل آخرِ اشارات، عدم برهان بر امتناعِ چیزی برای اثبات امکان آن بسنده است. اکنون شایسته است بپرسیم که آیا کار گودل بیهوده است، یا سخن ابن‌سینا نادرست؟ پاسخ این جستار گزینه‌ سوم است: هیچ کدام. «امکان» در فلسفه اسلامی دست‌کم هشت معنا دارد:</em></strong><strong><em>1ـ امکان عام؛ 2ـ امکان خاص؛ 3ـ امکان اخص؛ 4ـ امکان استقبالی؛ 5ـ امکان استعدادی؛ 6ـ امکان وقوعی؛ 7ـ امکان فقری؛ 8ـ احتمال. در سخن ابن‌سینا امکان به معنای احتمال است که امری ذهنی، انفسی، و سوبژکتیو است، و از این‌رو به چیزی بیش ‌از عدم برهان بر امتناع نیاز ندارد؛ امّا امکان در کلام گودل امری عینی، آفاقی، و اُبژکتیو است که نیازمند برهان بر عدم امتناع است. بنابراین، نه کار گودل بیهوده است و نه سخن ابن‌سینا نادرست.</em></strong>