پیشنهادهایی برای سامان‌دهی تشتّت تعاریف استعاره و تقسیماتش در بلاغت فارسی

Abstract

استعاره در بلاغت فارسی، صرف نظر از ابهام ذاتی‌‌اش، به سبب آمیزشی که با بلاغت اسلامی ـ عربی یافته و در پی‌ آن سرریزگاه انواع مباحث کلامی و دستوری نامتجانس شده، قرن‌هاست که دچار پیچیدگی گشته تا بدانجا که با همة اهتمامی که ادبای بلاغت در این مدتِ مدید کرده‌اند و اشارات راه‌گشا و البته عمدتاً محافظه‌کارانه‌ای که در مطاوی مطالب خود آورده‌اند، هنوز بخش‌هایی از مباحثش دچار مشکلات ریشه‌ای و دست کم برخی ابهامات ساختاری است. این وضع با باب‌شدن موضوعات بلاغت غربی، سخت‌تر شده، چنانکه موجب پریشانی و تداخل و تزاحم مسائل بیشتر گشته است. در این تحقیق، جسورانه سعی بلیغ نموده‌ایم تا بی‌هرگونه ادعای جامع‌نگرانه‌ای و با نگاهی صرفاً<strong> ادبی</strong> استعاره را بعنوان یکی از متفرّعات مجاز بررسی کنیم و در این راه با اتّکا به یکی از مبانی نظری نظریة فرمالیستی که از نظر ما قابل اعتمادترین و فایده‌مندترین روش برای کشف ادبیّت کلام است، استفاده بسیار نمودیم. غرض اصلی ما در تحقیق آن است که انواع حقیقی استعاره را بشناسیم و بشناسانیم تا مخاطب متن ادبی پارسی به واسطة آن با کمترین پریشانی و سرگشتگی‌ای، بتواند از عهدة تحلیل سادۀ بلاغی استعارات در حد امکان به سلامت بیرون آید . به بیان ساده‌تر، در این مقاله، پس از ذکر تشویش‌های مفهومی و ساختاری در باب استعاره و اقسامش در منابع درسی، در گام نخست بی آنکه ‌وارد مباحث فلسفی و ژرف‌ساخت فکری و تخییلی متن شویم، بر آن بخشی که زبان از صورت حقیقی خود خارج شده و وجه مجازی یافته، تمرکز کرده‌ایم و سپس به تحلیل ماهوی آن از منظر استعاری و غیر استعاری بودن و یا به عبارتی، تخییلِ تصویری و ادراکی پرداخته‌ایم و در ضمنِ آن، زواید و نیز نقایص آنها را بیان کرده، پیشنهادهای خود را در این راستا عرضه کرده‌ایم.