بررسی و مقایسة ساختار زبانی چند اثر منثور عرفانی با محوریت کنوز‌الحکمه

Abstract

در این مقاله تلاش می‌شود با نگاهی به وی‍ژگی‌های شاخص نثر <em>کنوز‌الحکمه</em>، آخرین اثر احمد جام، و دیگر آثار برجستة صوفیه قبل و بعد از آن، از قبیل <em>کشف‌المحجوب</em>، <em>اسرار‌التوحید</em>، <em>مرصادالعباد،</em> و <em>مصباح‌الهدایه</em> و مقایسة آن‌ها، جایگاه نثر <em>کنوزالحکمه</em> معلوم و سطح کلی زبان صوفیان معروف روشن شود. اغلب صوفیه از زبانی ساده، که در دوران سامانیان کاربرد داشت و نهایتاً تا قرن ششم مرسوم بود، استفاده می‌کردند. هدف عمدة آنان بیان اندیشه به زبانی ساده و تأثیرگذار بوده است، اما از سبک رایج روزگار خود نیز بی‌تأثیر نمانده‌اند. کلیت زبان این آثار، از نظر ساده‌گویی و دیگر ویِژگی‌ها، قرابت تنگاتنگی با نثر کهن دارد و نشان می‌دهد زبان آن‌ها در ادوار گوناگون دست‌خوش دگرگونی برجسته و آشکاری نشده، بلکه سیر تحول و نوگرایی در زبان آن‌ها نسبتاً آرام و کُند صورت گرفته است. بیش‌تر تفاوت‌ها به واژگان خاص، تأثیر لهجة محلی، و ذوق نویسندگی نویسندگان مربوط است. برخی از این آثار، به‌ویژه قسمت‌هایی از <em>مرصاد‌العباد،</em> به‌دلیل ذوق شاعری نویسنده، رنگ شعر به خود گرفته و از فنون ادبی و احساسات و عواطف شاعرانه بهره‌مند شده است. شیوة به‌پایان‌رساندن ابواب و آمیختگی ایجاز و اطناب در <em>کنوز‌الحکمه</em> سبک آن را از دیگر آثار مورد مطالعه متمایز کرده است.