بررسی خاستگاه عرفان در «هشت‌کتاب» بر اساس سه مولفۀ عرفانی عاشق و معشوق، ابزار شناخت و حجاب

Abstract

پژوهش­های زیادی دربارۀ آثار سهراب سپهری انجام شده و عرفان در آثار وی از مهمترین موضوعات این پژوهش­ها است؛ از این رو، توجه به مناقشات و اختلاف نظر میان پژوهش­گران دربارۀ نگرش شناختی سپهری بسیار بااهمیت است. با این حال، تاکنون پژوهشی که بر اساس عناصر عرفانی، جنبه­های شناختی و معرفتی آثار وی را روشن کرده باشد، صورت نگرفته است. هدف این مقاله، بررسی سنخ­شناسی شعر سپهری و سنجش آن با مولفه­های عرفانی و یافتن پاسخ این سوالات است که محتوای شناختی شعر سپهری با کدام مکتب عرفانی سنخیت دارد؟ «حقیقت» و «حجاب» در «هشت­کتاب» چگونه است؟ و آیا سپهری توانست به حقیقت دست یابد یا نه؟ روش پژوهش در مقالۀ حاضر، کیفی و استقرایی است و چارچوب تحلیل از گزاره­های عرفانی احصا شده است. در این مقاله، ابتدا دیدگاههای مطرح شده در پژوهشهای انجام گرفته بر عرفان سپهری ارائه و در سه دستۀ کلی معتقدان به عرفان ایرانی - اسلامی، ذن­بودیسم - کریشنامورتی و فلسفی - روانکاوی تقسیم بندی شده است. در گام دوم، مبانی نظری پژوهش بر پایۀ مولفه­های عاشق و معشوق، ابزار شناخت و حجاب تبیین شده و اشعار سپهری برپایۀ مولفه­های عرفانی یاد شده، نقد و بررسی گردیده است. نتیجۀ بررسی نشان می­دهد عاشق و معشوق، ابزار شناخت(دل) و حجاب در «هشت­کتاب» با آن­چه در عرفان ایرانی اسلامی آمده، متفاوت است و با ذن­بودیسم و روان­کاوی لکان شباهت دارد؛ وانگهی حقیقت در <em>هشت­کتاب</em>، پیوند بی­واسطه با پدیده­ها از طریق حواس به­ویژه چشم است و «دانش»، «زبان» و «نام» به عنوان حجاب معرفی می­شوند و در آخرین شعر «هشت­کتاب» نیز به ناتوانی در دستیابی به حقیقت اشاره می­شود.