انواع زندگی‏ نوشت‏های فارسی

Abstract

نوشتن از زندگی به منزلة یکی از فروع تاریخ‏‎نگاری، در تمدن‏های مختلف سابقه‏ای دیرین دارد. سنت زندگی‏نگاری در ایران با حرکت در شاخه‏هایی نظیر زندگی‏نامه نویسی، اتوبیوگرافی نویسی، یادداشت نویسی، سفرنامه نویسی، خاطره‏نویسی‏ و نامه‏نگاری، یکی از رایج‏ترین گرایش‏های تاریخی-ادبیِ معاصر را شکل داده است؛ اما با وجود کثرت اقبال بدان و شکل‏گیریِ هزاران کتاب و تک نگاشت در دو سده و بویژه در دهه‏های اخیر در ایران، هنوز نمی‏توان از ژانری کلی مشتمل بر انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقع‏گرایانه از زندگی بشر نشان یافت. این مقاله با طرح ایدة «زندگی‏نوشت» به منزلة فرا ژانری که همه انواع و گونه‏های فرعیِ نوشته‏های مبتنی بر ماجراهای واقعی زندگی انسان را دربردارد، با بهره‏مندی از پژوهش‏های گذشته، به ارائه طبقه‏بندی جدید و بازتعریفی از گونه‏های متعدد آن می‏پردازد. سه جریانِ «خویشتن‏نگاری»، «دیگرنگاری» و «وقایع‏نگار‏ی»، مهم‏ترین جریاناتی هستند که در زندگی‏نگاری‏ها دنبال می‏شوند. روایت زندگی آدمی‏ با رویکرد واقع‏گرایانه، وجهِ غالبِ خویشیِ زندگی‏نوشت‏ها است. اما در کنار این وجه اصلی و برخی وجوه فرعیِ مشترک، قالب‏های متنوعِ این اَبَر ژانر،‌ نقاط فصلی به صورت مرزهای سیال، لطیف و گاه غیر صریح دارند. در نوشتارِ پیش رو، با طبقه‏بندی‏‎ این نوشته‏ها به اعتبار جایگاه راوی نسبت به سوژه در وهلة اول و نیز برخی ملاحظات ساختاری نظیر صورت، محتوا و حجم، رایج‏ترین گونه‏ها در زندگی‏نوشت‏های فارسی از قبیل زندگی‏نامه‏، فرهنگ‏ زندگی‏نامه‏ای، زندگی‏نامک، کارنامه، کارنامک، یادنامه، تک‏خاطره‏، تک‏خاطرات، خاطره‏‏‏‏‏‏‏نامه‏، اتوبیوگرافی‏، یادداشت‏‏نامه، خاطره‏نامة گزارشی، سفرنامه، دل‏نامه، نامة شخصی و وصیت‎نامه‏ شخصی به شمار آمده است. این پژوهش پس از ملاحظه بیش از ۵۰۰ اثر و به شیوه‏ای توصیفی- تحلیلی انجام شده است.