توضیح دو ضبط از دیوان حافظ («جام اسکندر» و «دیو مسلمان نشود»)

Abstract

در این دو بیت از دیوان حافظ:<br /> خیال آب خضر بست و جام اسکندر(کیخسرو) به جرعه‌نوشی سلطان ابوالفوارس شد<br /> اسم اعظم بکند کار خود ای دل خوش باش که به تلبیس و حیل دیو مسلمان(سلیمان) نشود<br /> ضبط‌های «جام کیخسرو یا اسکندر؟» و «دیو سلیمان نشود یا مسلمان؟» محلّ بحثِ محقّقان مختلف بوده است. در نمونۀ نخست، «جام اسکندر» مستند بر یک نسخه(خلخالی827ه.ق) است و همۀ دست‌نویس‌های معتبرِ دیگر «جام کیخسرو» دارند؛ ولی چون اسکندر نیز بنابر شواهد داستانی و شعری جامی ویژه با خصوصیّات شگفتِ کاسته نشدن آب آن و جهان‌بینی و رازگشایی داشته است، ضبطِ «جام اسکندر» بر اساسِ قاعدۀ «ضبط دشوارتر برتر است» در تصحیح علمی- انتقادیِ دیوان حافظ اصیل‌تر از «جام کیخسرو» است. در مورد دوم هم با نادیده گرفتن نگاشتۀ «مسلمان نشود» در اکثر و اقدمِ نسخ دیوان حافظ- که در بررسیِ ضبط‌هایی از این نوع، نباید به‌تنهایی معیار ترجیح و انتخاب باشد- طبقِ یک ضابطۀ دیگر در تصحیح انقادیِ متون یعنی «کدام صورت می‌تواند تغییریافتۀ وجه دیگر باشد؟» همین وجه، نویسشِ درست است و به احتمالِ نزدیک به یقین، بعضی کاتبان ضبط «مسلمان نشود» را برای رفعِ تکرار قافیه در غزل، رعایت تناسب بیت و هماهنگی با اجزا و عناصر تلمیحیِ آن به «سلیمان نشود» تبدیل کرده‌اند.