بازتاب اندیشه‌های ملامتی در شعر فخرالدّین عراقی

Abstract

«ملامتیّه» جریانی برخاسته از «تصوف خراسان» است که در نیمه‌ی دوم قرن سوم هجری و با پیشگامی ابوحفص حدّاد و حمدون قصّار نیشابوری اعلام موجودیت کرد. اگرچه مبارزه با ریا و آفت شهرت موجب گردید که اقوال، احوال و معاملات این فرقه در منابع اصیل و نزدیک به زمان ظهورشان انعکاسی ناچیز یابد و قدیمی‌ترین منبع، رساله‌ی «الملامتیّه»‌ی سلمی باشد که به اختصار اصول ملامتیّه را بازگو می‌کند، امّا در پرتو ادب مغانه و قلندری و به‌واسطه‌ی اقبال شاعرانی چون؛ سنایی، عطّار، مولوی، عراقی، سعدی و حافظ این اصول مورد مضمون‌سازی قرار گرفت. فخرالدّین عراقی فراتر از دیگر شاعران عارف در اشعار شورانگیز خود با جسارت و بی‌پروایی بی‌مانند و با زبانی ساده و بی‌تکلّف درصد تبیین هنرمندانه‌ی این اصول برآمد و با اسلوب بیان خاصّ خویش به مضامینی چون؛ اجتناب از ریا، نفس‌ستیزی، بی‌ادعایی در علم، کرامات و اسرار الهی، ترک خودبینی، توکل، ملازمت غم و اندوه و لزوم داشتن پیر و مرشد، بردباری در برابر جفا به‌عنوان اهمّ اصول ملامتیّه پرداخت. به‌نحوی که دیوانش را می‌توان تفسیر منظوم اصول ملامتیّه به‌شمار آورد.