عقل و کارکردهای آن در آموزه های اسلامی با تأکید بر کلام حضرت علی(ع)

Abstract

زمینه، روش و هدف: غفلت از سرمایة عقل و تعقل و نیز تحریف معنای ‌«عقل» و اشتباه گرفتن آن با «هوش»، انسان امروزی را وارد عصر جدیدی از جاهلیت و تاریکی نموده و به‌ناچار او را گرفتار تبعات فردی و اجتماعی جاهلیت کرده است. با توجه به وجود بحران های متعدد در درون انسان و جوامع انسانی روزگار ما، به نظر می‌رسد که ریشه‌یابی این بحران ها و بیان دلایل بروز این جاهلیت مدرن و یادآوری راهکارهای خروج از مشکلات جاری، جزو ضروری ترین امور علمی است. بر این اساس، مقالة حاضر با استفاده از روش توصیفی و از طریق تحلیل متون اسلامی و با تأکید بر کلام سرور عاقلان و مولای مؤمنان حضرت علی(ع) در پی آن است که «عقل» را تعریف و کارکردهای آن در وجود آدمی را تبیین نماید و ویژگی های انسان های عاقل را یادآوری کند و ضمناً به صورت یک سؤال فرعی، به تفاوت عقل و هوش و اختلاف انسان های عقلمند و افراد هوشمند اشاره کند. بدین ترتیب سؤال اصلی تحقیق حاضر عبارت است از اینکه: بنا به آموزه های اسلامی عقل چیست و کارکردهای آن در وجود آدمی کدام اند؟ و عاقلان چه ویژگی‌هایی دارند؟ یافته ها و نتیجه‌گیری: فعلیت یافتن قوای عقلی که با «حرکت عقلی» یعنی پیش رفتن بر اساس حکم عقل و برداشتن گام های فهم و کسب علم و معرفت حاصل می شود، مرتبة وجود انسان را به سوی مراتب والای هستی و قرب به خدای متعال، بالا می برد؛ درواقع این حرکت عقلی، تنها راه فراروی از سطح حیوانی برای بنی‌آدم است. «مختار بودن» یکی از ثمرات برخورداری از سرمایة عقل است زیرا مهمترین کارکرد عقل «تشخیص حق از باطل» است و لذا این حجت درونی، انسان را بر سر دوراهی «حق و باطل» یا «خیر و شر» یا «حلال و حرام» قرار می دهد و او را ناگزیر از انتخاب یکی از آن دو راه می کند؛ بنابه آموزه های اسلامی و به ویژه کلام مولای متقیان علی(ع) غفلت از سرمایة عقل موجب فرورفتن در ورطة جهل و تاریکی می‌شود که «کفر» و «جهنمی شدن» از عواقب همین غفلت و جهل و تاریکی است. از تعالیم اسلامی و کلام مولا می‌توان نتیجه گرفت: کسانی که «حق و باطل» را نمی‌شناسند و «حلال و حرام» را رعایت نمی کنند، اگرچه باهوش باشند ولی عاقل نیستند. افرادی که از سرنوشت پیشینیان و حوادث روزگار خودشان، عبرت نمی گیرند و از و «آینده بینی و آینده نگری» عاجزند و از عواقب و آثار اعمال خود غافل‌اند، عاقل نیستند. «پندپذیری و قبول نصیحت و موعظة خیرخواهان»، «حفظ قوای شهوت و غضب از طغیان و افراط یا تفریط» و «مبارزه و مخالفت با هواهای نفسانی» از دیگر ویژگی های عاقلان در کلام امیر است.