بسترهای تحدید و توسعۀ امنیت اجتماعی در ایران عصر قاجاریه (با تأکید بر آسیب شناسی نهادهای امنیت ساز)

Abstract

نوشتار حاضر بر آن است تا مسئله امنیت اجتماعی را به عنوان یکی از مهمترین مباحث تاریخی در پرتو تحولات دوره قاجار بررسی نماید و به تبیین این مسئله تحقیق بپردازد که چرا و تحت تأثیر چه عوامل درونی و بیرونی امنیت اجتماعی در ایران دچار قبض و بسط شده و چه عواملی در توسعه مفهومی و کارکردی آن اثرگذار بودند؟ بر اساس روش تحلیل داده‌های تاریخی می‌توان امنیت اجتماعی را به عنوان یک اصل مهم در توسعه حیات اجتماعی- اقتصادی دانست که حلقه واسطه بین امنیت فردی و ملّی بوده است. در دوره قاجار مهمترین تهدیدات پیش روی امنیت اجتماعی جامعه قاجاریه به عنوان جامعهای که تلقی سنتی از امنیت بر آن حکمفرما بود را می‌توان به عوامل درونی( الگوی زیستی، بحران‌های طبیعی- اقتصادی، ساختار سیاسی قبیله ای و فرهنگ مبتنی بر آن، تقلیل وظیفه دولت‌ها به تأمین امنیت مرزها در تصورات عمومی ایرانیان، عدم توسعه نهادهای انتظامی جهت تأمین امنیت، تسلط رویکرد سنتی به تأمین امنیت شهرها یعنی حصار و دروازه) و عوامل بیرونی(جنگ‌های ایران و روسیه تزاری، منازعات ایران و انگلیس بر سر هرات، پررنگ شدن نقش قدرت‌های بزرگ در مسائل سیاسی- اجتماعی ایران) سنخ شناسی کرد. بر اساس الگوی روش شناسی تحلیلی- تاریخی می‌توان دستاورد این تحقیق را چنین برشمرد که مفهوم امنیت اجتماعی در جامعه عصر پیشامشروطه ایران به مرور زمان و در اثر تقویت بخش‌های فعال حوزه عمومی و طرح مفاهیم جدیدی چون قانون گرایی، حقوق اجتماعی، تشکیل نهادی حقوقی و انتظامی جدید، رشد شهرنشینی و توسعه آموزش و درک افراد جامعه از حق شهروندی تا حدودی تقویت گردید و نخبگان جامعه جهت نیل به توسعه بیشتر در عرصه امنیت فردی، امنیت اجتماعی و امنیت ملّی درصدد تغییر در ساختار سیاسی، ساختار اجتماعی و ساختار آموزش عمومی در چارچوب تشکیل نهادهای مشروطیت برآمدند. نظام نوپای مشروطه ضمن توسعه نهادهای اجتماعی شهری و تقویت حوزه عمومی کوشید تا فرایند تحول در مفهوم امنیت اجتماعی را بسترسازی و اجرایی نماید.