قلاع اسماعیلیه در جنوب خراسان (قلعه‌کوه قاین)

Abstract

امروزه ارتباط میان علوم مختلف به گونه­ای جدی است که نمی­توان بررسی و تحلیل مبحثی در یک زمینه علمی را بدون درنظرداشتن مطالعات سایر علوم امکانپذیر دانست. مطالعات زمین­شناسی و تاریخ هم از این مقوله بیرون نیست و می­توان پیوند زمان و مکان را در آن مشاهده کرد. به گونه­ای که نمی­توان در روند بروز تحولات تاریخی، از تأثیرات مهم طبیعت و ناهمواری­های خاک و زمین غفلت نمود. در این پژوهش، ضمن بررسی این تأثیرات حیاتی، به یک بنای مهم تاریخی به نام قلعه آرتاگوانا که میراث از طبیعت کوهستان و تحولات تاریخی دارد و ارتباط مذکور، کاملاً در آن دیده می­شود، می­پردازیم. قلعه­کوه یا همان آرتاگوانا، میراث با شکوه طبیعی– انسانی به یادگارمانده از اعصار باستان و عهد هخامنشیان است که در منطقه تاریخی قهستان در جنوب خراسان، روزگار درازی را در استواری و جبروت سپری کرده است. این قلعه در قرون نخستین اسلامی، به عنوان یکی از مهمترین پناهگاه­ها و مراکز تبلیغی زرتشتیان و سپس در قرون بعد، از مراکز مهم فعالیت اسماعیلیان ایران درجنوب ولایت خراسان به شمار می­رفت. تا جایی که تألیف آثاری در آن همچون اخلاق ناصری توسط خواجه­نصیر طوسی حکایت از اهمیت در خور توجه آن می­کند. آنچه این بنا را به عنوان یکی از مراکز قابل توصیه جهت جذب توریسم، شاخص می­سازد، چشم­انداز و موقعیت طبیعی این قلعه از یک سو و از دیگر سو، ابنیه و آثار به­جای­مانده معماری اعم از فضاهای یک­طبقه یا دوطبقه و تعبیه سنگرها، آب انبار، اصطبل و دیواره­های آن است. سه امتیاز اساسی قلعه مذکور عبارتند از: سابقه باستانی و تاریخی این بنا به عنوان یک مرکز مؤثر در تحولات سیاسی و فکری سرزمین خراسان و قابل قیاس با قلعه الموت؛ موقعیت زیبای طبیعی این مکان با فضایی تسطیح­شده در بالای کوهی به ارتفاع بیش از پانصدمتر؛ ابنیه معماری به جای­مانده از این قلعه که حاکی از رونق آن در ادوار مختلف داشته است.