اثر رقابت درون و برون گونه ای بر برخی صفات مرفولوژیکی و رشدی گندم (Triticum aestivum L.) و چاودار (Secale cereale L.) تحت شرایط تنش خشکی

Abstract

مقدمه گندم ازنظر تولید و سطح زیر کشت مهم‌ترین محصول کشاورزی ایران است و مشکل علف­ هرز در آن شاید یکی از مهم‌ترین مسائل زراعی در نقاط گندم ­خیز جهان باشد (Kafi et al., 2005). چاودار گیاهی یک‌ساله با ساقه­ های بلند است که در کشور به‌صورت گیاه­ هرز در مزارع گندم دیده می­شود (Krimi, 2004). توقعات کم این گیاه همراه با توانایی دگر­آسیبی و مورفولوژی و چرخه زندگی مشابه گندم، باعث پایداری و افزایش سطح آن در مزارع گندم پاییزه شده است (Pester et al., 2000). رقابت از موضوعات کلیدی در مباحث اکوفیزیولوژیک جوامع گیاهی است؛ در این نوع تداخل علف‌های هرز از طریق هم‌جواری با گیاه زراعی، برای جذب منابع نور، آب و مواد غذایی به رقابت پرداخته و رشد و نمو و عملکرد گیاهان زراعی را تحت تأثیر قرار می­دهند (Evans et al., 2003). با توجه به محدودیت­های شدید منابع آبی در اکثر مناطق کشور، تنش خشکی به‌عنوان مهم‌ترین تنش تأثیرگذار بر گیاهان زراعی معرفی شده است (Kafi et al., 2009). نتیجه رقابت هم با منابع و هم با شرایط محیطی تحت تأثیر قرار می­گیرد، رقابت بین علف‌های هرز و گیاهان زراعی بر سر آب سبب کاهش رطوبت موجود در خاک شده که می­تواند باعث تنش آب و درنهایت کاهش رشد علف‌های هرز و عملکرد گیاهان زراعی شود. مطالعاتی که مکانیسم‌های ممکن رقابت برای آب را مورد آزمایش قرار دهد، زیاد نیستند. اغلب این مطالعات در شرایط کنترل‌شده محیطی انجام‌گرفته است. بااین‌وجود، این مطالعات بینشی را در مورد مکانیسم‌های ممکن رقابت برای آب، به وجود آورده­اند (Zand et al., 2004). مواد و روش­ ها به‌منظور بررسی تأثیر رقابت درون و برون گونه­ ای بر برخی صفات مرفولوژیکی و رشدی گندم و چاودار تحت شرایط تنش خشکی، مطالعه­ای در سال 1391 در گلخانه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند به‌صورت فاکتوریل سه عاملی در قالب طرح کاملاً تصادفی با 3 تکرار اجرا شد. فاکتور­های آزمایش شامل چهار تراکم گندم رقم روشن (0، 8، 16 و 24 بوته در گلدان)، چهار تراکم چاودار (0، 2، 4 و 6 بوته در گلدان) و دو سطح تنش خشکی شامل آبیاری در 20 و 60% تخلیه رطوبت ظرفیت زراعی خاک بود. صفات تعداد برگ و کلروفیل برگ گندم و چاودار در زمان ظهور سنبله‌های گندم، ارتفاع آن‌ها، طول پدانکل (دمگل)، طول سنبله و قطر ساقه گندم در 95 روز بعد از کاشت (انتهای دوره رشد) اندازه‌گیری شد. نتایج و بحث نتایج نشان داد که افزایش تراکم گندم و چاودار موجب کاهش معنی‌دار ارتفاع گیاه (به ترتیب حداکثر 51.23 و 39.13 درصد در گندم و 45.24 و 56.6 درصد در چاودار)، تعداد برگ (حداکثر80.35 و 73.30 درصد در گندم و 37.71 و 71.31 درصد در چاودار) و شاخص کلروفیل برگ (حداکثر 12 و 38.11 درصد در گندم و 75.13 و 38.0 درصد در چاودار) شد. تنش خشکی نیز باعث کاهش معنی­دار ارتفاع (58.17 درصد در گندم و 64.7 درصد در چاودار) و تعداد برگ (48.8 درصد در گندم و 75.26 درصد در چاودار) و افزایش معنی‌دار شاخص کلروفیل برگ (20 درصد در گندم و 78.7 درصد در چاودار) شد. افزایش تنش خشکی طول سنبله گندم را تحت تأثیر معنی­دار قرار نداد، اما طول پدانکل (دمگل) و قطر ساقه گندم را به ترتیب 03.26 و 49.3 درصد کاهش داد. با افزایش تراکم چاودار و گندم طول سنبله گندم (به ترتیب حداکثر 70.13 و 21.24 درصد)، طول پدانکل گندم (39.17 و 72.22 درصد) و قطر ساقه گندم (11.11 و 18 درصد) به‌طور معنی­ داری کاهش یافت. نتیجه­ گیری نتایج به‌طورکلی نشان داد در شرایط تنش خشکی، رقابت درون­ گونه­ ای فقط بر ارتفاع گندم اثر معنی­دار داشت، ولی اثر رقابت برون­ گونه­ ای بر شاخص کلروفیل و تعداد برگ گندم و ارتفاع و تعداد برگ چاودار معنی­ دار بود. در نتیجه حضور توأم تنش خشکی و رقابت­ های گیاهی باعث کاهش هر چه بیشتر این صفات گردید همچنین درصد کاهش آن‌ها در گندم بیشتر از چاودار بود. درنتیجه در مناطقی که علف­ هرز چاودار به‌عنوان علف­ هرز مهم مزارع گندم باشد، در هنگام بروز تنش خشکی، خسارت چاودار بیشتر خواهد شد لذا کنترل آن در شرایط محدودیت رطوبتی از اهمیت خاصی برخوردار است.