بررسی و نقد نظریۀ اخلاقی برگسون و مبانی آن با تأکید بر نقد اخلاق تکلیف‌محور کانت

Abstract

از سرآغاز تفکر فلسفی تا ظهور کانت،‌‌ قوۀ عقل نظری، بنیاد قوۀ عقل عملی لحاظ شده است. از جمله فیلسوفان صاحب نظر و تأثیرگذار غرب ـ در حوزۀ عقل عملی و اخلاق‌‌ ـ هانری برگسون فرانسوی است. در نظام فکری برگسون‌‌، با تغییر معنای ادراک به‌عنوان نخستین ثمرۀ کنش و واکنش، ایماژ انسان با عالم خارج‌‌، عمل و قوۀ عقل عملی بر نظر‌ورزیْ تقدم می‌یابد و نتیجۀ این چرخش مبنایی‌‌، در اخلاق برگسون نمایان می‌گردد. با توجه به فضای حاکم بر زمانۀ برگسون‌‌، این فیلسوف دورۀ تجدد با دغدغۀ احیای انسان اخلاقی و ارزشی‌‌، اخلاق خود را در دو ساحت اخلاق اجتماعی با عنوان «اخلاق بسته» و ساحت «اخلاق گشودۀ بشری» شرح و بسط می‌دهد. او در اخلاق بسته می‌کوشد تا علاوه ‌بر اصلاح خطاهای موجود در اخلاق تکلیف کانت‌‌، زمینه را برای شکوفایی و تبلور اخلاقی نو‌‌، در قالب الگو‌های برجسته به‌مثابۀ اسوه‌های اخلاقی‌‌، فراهم کند. برگسون، عقل خود‌آیین را به‌عنوان بنیاد اخلاق نمی‌پذیرد و در تبیین اخلاق باز‌‌، آن را بر بنیاد عقلانیت تکامل‌یافته‌ای بنا می‌گذارد که در سیر تطوّر خلّاق با پیوند مجدد با حیات‌‌، به شور و شعور رسیده و می‌تواند راهبر انسان در کسب معرفت حقیقی باشد.