غایت در فلسفه اخلاق؛ منظری قرآنی

Abstract

غایت در اخلاق از مهم‌ترین موضوعاتی است که در اخلاق هنجاری و فرا اخلاق بررسی می‌شود. این مقاله با تکیه بر مباحث فلسفۀ اخلاق غربی و آیات قرآن کریم، از رهگذر مفهوم‌شناسی غایت و مباحثی نظیر تعدد یا وحدت غایت و تفاوت غایت در نظریه‌های هنجاری، به بررسی رابطۀ غایات متعدد و مختلف دست یازیده و در نهایت، غایتِ مورد اشاره قرآن کریم را تحلیل کرده و شاخصه‌های آن را بر‌شمرده است. به نظر می‌رسد که در فلسفۀ اخلاقِ غرب نظام رتبی بین مصادیق غایات به «لذت» ختم می‌شود، اما در ادبیات قرآنی، از آنچه در فلسفۀ اخلاق غرب، «غایت» خوانده می‌شود، با واژه‌هایی چون «فلاح» و «فوز» تعبیر شده است. با توجه به معناشناسی فلاح و فوز، «فلاح» مقدمۀ فوز است که از نظر رتبی، بالاترین وآخرین غایتِ قرآنی قلمداد می‌شود. فلاح، جنبۀ رهایی و خلاصی از شُرور دارد و در مقام ارائه راهکار برای رسیدن به نتیجه مطلوب است، اما فوز همان نتیجه مطلوبی است که در پی فلاح می‌آید و رهایی از عذاب، نائل شدن به رحمت الهی و بهره‌مندی از نعمت‌های جاودانۀ بهشتی و خلود در آن را همراه دارد و بالاترین مصداقِ فوز رسیدن به مقام «رضوان الهی» است. البته، نباید از نظر دور داشت که می‌توان تحلیلی غیر غایت‌گرایانه از مباحث قرآنی نیز ارائه کرد.