بررسی هنجارها و ناهنجارهای فرهنگ ایرانی در متون مکاشفه‌ای و پیشگویی ساسانی

Abstract

گذشته از فشارهای فرهنگی از انواع گوناگون، هجوم اقوام بیگانه به یک سرزمین، علاوه بر ویرانی و آسیب­های سخت و شاید بعضاً جبران ناپذیر اقتصادی، یکی از مهم­ترین عوامل زمینه ساز تغییر در الگو­های اعتقادی، اجتماعی، سیاسی و آئینی آن است. از جمله راه­های زدودن شک و تردید رخنه­کرده در وجود مردمان در چنین جامعه­ای، ایجاد گونه­ای ادبی موسوم به مکاشفه و پیشگویی است. ادبیات پارسی میانه از نظر دارا بودن این گونۀ ادبی نسبت به دوره­های پیشین خود غنی­تر است. این متون در­بر­دارندۀ معیار­هایی هستند که در مکتب ایرانی- زرتشتی آن روزگار مورد پذیرش بوده و عدول از آن، عامل بر هم خوردن نظام جامعۀ ایرانی تلقی می­شده است. در این پژوهش و با هدف دستیابی به این معیار­ها، آثاری چون ارداویراز­نامه، زند وهمن­یسن، ایادگار جاماسبی، جاماسب­نامه، آمدن شاه بهرام ورجاوند و کتیبه­های کرتیر مورد بررسی قرار گرفته است. الگو­های استخراجی از متون فوق از نظر درون مایه در دو مجموعۀ خیر و شر و هر کدام از این دو مجموعه، خود در سه زیر مجموعۀ پندار، گفتار و کردار طبقه­بندی شده­اند. بدیهی است مقوله­های مربوط به جهان­بینی، اصول و عقاید دینی در زیر­مجموعۀ پندار و مقوله­های مربوط به سخن و کلام در زیر­مجموعۀ گفتار جای گرفته­اند. زیر­مجموعۀ کردار، خود به شاخه­های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و آئینی تقسیم شده است.