بررسی سازگاری موجبیت علّی و اختیار با تأکید بر ملاک‌های سه-گانه اختیار از نظر علامه

Abstract

درباره رابطه اصل موجبیت علّی و اختیار، آرای متفاوتی ارائه شده که ذیل دو عنوان کلی جای می­گیرد: «سازگارگرایی» که اختیار را با موجبیت علّی سازگار می­داند و «ناسازگارگرایی» که به ناسازگاری این دو معتقد است. علامه طباطبائی در مقام فیلسوفی سازگارگرا، می‏کوشد با تعریف فعل اختیاری، ملاک اختیار را به دست داده، نشان دهد چگونه یک فعل اختیاری با داشتن چنین ملاکی می­تواند با اصل ضرورت علّی سازگار باشد. با بررسی آثار مختلف علامه می­توان گفت ایشان در مجموع چهار ملاک برای فعل اختیاری قایل می­شود. این ملاک­ها نه در طول هم، بلکه در عرض هم مطرح می­شوند. بدین ترتیب، علامه در مباحث خود، گاه ملاک «خودتعینی» را برای اختیار در نظر می­گیرد و گاهی «فعل مسبوق به اراده» را به ‌عنوان فعل اختیاری مطرح می­کند. جایی دیگر فعل ارادی را به فعل اختیاری و جبری تقسیم می­نماید و «ملائمت آن با نفس فاعل» را ملاک اختیار می­گیرد و در نهایت اختیار را به «امکان بالقیاس» تعریف کرده، آن را به معنای رابطه امکانی معلول با علت ناقصه­اش می­داند. در مقاله حاضر به تبیین و بررسی سه ملاک اول ‏پرداخته شده است.