منصب کدخدا در جامعه‌ی روستایی دوره‌ی قاجار

Abstract

در طول تاریخ ایران، کدخدا یان به‌عنوان رؤسای روستاها ، نقش بسیار مهمی در ساختار اداری و تأمین امنیت روستاها ایفا کردند. این موقعیت و عملکرد در دوره‌ی قاجاریه نیز تداوم و تکامل یافت و به‌موجب «قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام» مصوب 14 ذی­القعده‌ی 1325، اداره‌ی امور روستاها رسماً بر عهده‌ی کدخدایان گذاشته شد ؛ اما در سال 1354 ه.ش، کدخدا از سیستم اداری ایران حذف و مناصب دیگری همچون «دهبان» و «انجمن ده» جایگزین آن شدند. در این پژوهش ضمن بررسی موقعیت و جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کدخدا و عملکرد اداری- سیاسی او در جامعه‌ی روستایی دوره‌ی قاجار و تداوم و تحول ساختار و عملکرد کدخدا در طول این دوره، به این سؤال پاسخ می‌دهیم که جنبه‌های مثبت و منفی نقش کدخدا برای دولت، مالک و روستاییان چه بوده است. در این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی و بررسی تاریخی مبتنی بر اسناد و داده­های موجود در منابع استفاده می­کنیم. نتیجه ‌ی این تحقیق نشان می­دهد که در جامعه‌ی روستایی عهد قاجار، کدخدا به‌عنوان رئیس ده، بالاترین مقام اجرایی حاضر در روستا بود و ارتباط مقامات دولتی و مالکان غایب با روستاییان و بالعکس بیشتر به‌واسطه‌ی او انجام می­شد. کدخدا با توجه به شرایط زمانه، میزان قدرت و نفوذ مالک و مقامات بالادستی دیگر، مطیع یا سرکش بودن افراد زیردست، میزان نفوذ و اعتبار در بین مردم و ویژگی­های اخلاقی و شخصیتی خود، گاه به‌عنوان نماینده­ای چاپلوس برای حکومت ظاهر می­شد و با گرفتن مالیات­های گوناگون از رعایا، باعث بدبختی آن‌ها می­شد و گاه به‌صورت زبان گویای افراد زیردست خویش دربرابر ظلم و ستم مقامات دولتی دیگر درمی­آمد و با رسیدگی به مشکلات مردم، برای رفاه و آسایش آنان اقدام می­کرد.