غزوه ی تبوک، حرکتی نظامی یا تدبیری اجتماعی ـ سیاسی

Abstract

غزوه ‌ی تبوک در نهمین سال از هجرت پیامبر (ص) و مصادف با زمانی رخ داد که اسلام سراسر جزیره ‌ العرب را در ‌ برگرفته بود و شبه ‌ جزیره در حال کسب بزرگ ‌ ترین تجربه ‌ ی سیاسی خود بود. در این دوره، مردمی که فهم سیاسی ‌ شان درحد پذیرش نظام ‌ های پدرسالارانه بود، در پرتو اسلام به سمت تشکیل امت اسلامی و حکومت متمرکز پیش ‌ می ‌ رفتند و به ‌ لحاظ اجتماعی دوره ‌ ای متفاوت را تجربه می ‌ کردند. در چنین شرایطی و در برخورد با اوضاع جدید، سه جهت ‌ گیری کلی در جامعه ایجاد شد؛ برخی به پاسداری از سنن گذشته پرداختند، بعضی موافقان منفعت ‌ طلب و فرصت ‌ جو درپی تثبیت قدرت و تحکیم جایگاه فردی و قبیله ‌ ای خود بر ‌ آمدند و گروهی نیز با علاقه ‌ مندی به دفاع از آموزه ‌ های دینی، با سنن پیشین مقابله کردند. در این شرایط، یکی از وظایف مهم پیامبر (ص) به ‌ عنوان رهبر سیاسی ـ اجتماعی جامعه، شناسایی و اصلاح این وضعیت بود. ایشان برای این کار به آوردگاه ‌ هایی برای محک زدن یاران خود نیاز داشتند. در روایات و اخبار غزوه ‌ ی تبوک، نشانه ‌ هایی دیده می ‌ شود که اصالت نظامی این حرکت را به چالش می ‌ کشد. آیا هدف پیامبر (ص) از تدارک این غزوه، مقابله با تحرکات نظامی امپراتوری روم بود یا این غزوه را به ‌ دنبال اهداف خاص سیاسی ـ اجتماعی برنامه ‌ ریزی کرد و هدف از سازماندهی آن، ایجاد فضایی برای شناسایی و شناساندن جریان ‌ های سیاسی ـ اجتماعی درون جامعه بود؟ برای پاسخگویی به این سؤالات می ‌ توانیم حوادث این غزوه را به روش ‌ های مختلف مورد بررسی قرار دهیم. در این مقاله این موضوع را در سخنان پیامبر و خطبه ‌ های قطعی ‌ الصدور از جانب ایشان بررسی کردیم. برای این کار به تحلیل محتوای متن سخنرانی پیامبر (ص) در تبوک پرداختیم و برای اطمینان از درستی استنباطات، این متن را با متن خطبه ‌ ی ایشان در اعزام نیروی نظامی به مؤته مقایسه کردیم؛ زیرا به ‌ لحاظ زمان، مکان و هدف حرکت با هم شباهت ‌ های زیاد دارند. این مقایسه نشان داد که هدف اصلی پیامبر (ص) از لشگرکشی به تبوک، نظامی نبود؛ بلکه ایشان در این غزوه هدفی کاملاً سیاسی ـ اجتماعی را دنبال می ‌ کردند.