خوانشی نو از علل تعلیق برنامۀ هفت سالۀ اول

Abstract

تهیه برنامۀ عمرانی هفت­ساله اول و اجرای آن با تصویب قانون «اجازه اجرای مقررات گزارش کمیسیون برنامه» مجلس شورای ملی در 26 بهمن 1327ش، آغازی برای کاربرد برنامه­ریزی اقتصادی در ایران بود. نخستین روزهای اجرای برنامه عمرانی اول همزمان شد با ملی شدن صنعت نفت که بحران­های سیاسی و اقتصادی را در کشور به دنبال داشت. از آنجا که هدف اصلی برنامه هفت­سالۀ اول، هدایت عایدات نفت در برنامه­های عمرانی کشور بود، تأثیر مستقیمی بر برنامۀ هفت‌ساله اول داشت و یکی از مهم­ترین علل رکود برنامه عمرانی اول محسوب می­شد. علاوه بر ارزیابی موفقیت برنامه اقتصاد بدون نفت دولت مصدق، عایدات نفت تنها 14/37 از منابع هزینه برنامه اول را تشکیل می­داد. بدین ترتیب، تحقق سایر منابع هزینه برنامه اول می‌توانست مانع رکود این برنامه شود. بر همین اساس، این سؤال مطرح می­شود که علاوه بر بحران ملی شدن صنعت نفت، چه عوامل دیگری در رکود برنامه اول تأثیرگذار بوده­ است؟ در پژوهش حاضر به روش تاریخی و با رویکرد تحلیلی- تبیینی، این فرضیه که قطع همکاری مبتکر اصلی برنامه­ریزی در ایران و دخالت عوامل سیاسی در سازمان متولیِ امر برنامه­ریزی موجب رکود برنامۀ اول شد، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که همکاری ابوالحسن ابتهاج با عوامل کودتای 28 مرداد و عدول از نقش سازنده­اش در نظام برنامه­ریزی طی دوران نخست­وزیری مصدق همچون سال­های استقرار نظام برنامه­ریزی در ایران و همچنین دخالت مؤلفه­های سیاسی در امر برنامه­ریزی، از عوامل مغفول ماندۀ رکود برنامه عمرانی اول است.